Bijbelse schilderijen in de Gouden Eeuw

Abraham en Sara, Jozef en zijn jaloerse broers, de gelijkenis van de verloren zoon: het zijn bekende personen en verhalen uit de Bijbel. Maar wie was Elisa en wat overkomt hem als hij achter de ploeg staat? In het boek Thuis in de Bijbel (WBooks) maakt de lezer via oude Hollandse schilderijen en prenten kennis, of opnieuw kennis met deze en andere Bijbelse verhalen.

Het boek – met bijdragen van onder andere John Exalto, Marius van Leeuwen en Anne Jaap van den Berg – is verschenen naar aanleiding van het tweehonderdjarig bestaan van het Nederlands Bijbelgenootschap in 2014. Het boek is tot stand gekomen in samenwerking met het Museum Catharijneconvent in Utrecht en uitgeverij WBooks. Centraal staat de representatie van Bijbelse verhalen in Hollandse schilderijen, tekeningen en boekprenten uit de Gouden Eeuw.

Marta en Maria

Kunstenaars uit de Lage Landen gebruikten als geen ander de eigen, vertrouwde omgeving als decor van Bijbelse geschiedenissen. Bijbelverhalen spelen zich in de Gouden Eeuw niet af in verre streken, maar in gewone dorpen en steden in de Republiek. Zo kan de volkstelling te Betlehem plaats vinden in een Vlaams dorpje en zien we Jezus op bezoek bij Marta en Maria in een deftige zeventiende-eeuwse woning.

Bijbelse verhalen vinden we ook op prenten, kasten, wiegen en tabaksdozen. De Bijbel was in de Lage Landen altijd dichtbij. Aardig is wat dr. John Exalto in dit verband schrijft over het Bijbelgebruik in Nederduits gereformeerde kringen in de Gouden Eeuw. De gereformeerden luisterden bijvoorbeeld tijdens het ontbijt staande naar het Bijbellezen van één verteller. Vaak lazen zij de Bijbel van a tot z door, dus van Genesis 1 tot en met Openbaring 22, een praktijk die toen lectio continua (‘doorgaande lezing’) werd genoemd. De meest gebruikelijke methode was daarbij om bij elke maaltijd één hoofdstuk compleet uit te lezen. Exalto vervolgt:

“Bij lutheranen en doopsgezinden ging het er vermoedelijk niet veel anders aan toe. De doopsgezinden uit de Gouden Eeuw maakten in het algemeen veel ernst met het bestuderen van de Bijbel. Van hen werd wel gezegd dat ze de Bijbel hadden ‘opgegeten’; ze kenden veel teksten uit hun hoofd.” (19)

Jezus met zweep

Een mooi schilderij is “De verdrijving van de wisselaars uit de tempel” (1675) van Jan Steen, gebaseerd op Johannes 2 vers 16. Op dit dynamische tafereel zien we Jezus met een zweep in het midden van een classicistische tempel staan en de handelaren wegjagen. Het is een schilderij met een knipoog: niet iedereen is onder de indruk van Jezus. In de hoek van het schilderij staan enkele mannen die zich drukker maken om een aantrekkelijke dame dan om de woorden van Jezus. Verder staat er op een ladder een man een vogelkooitje op te hangen bij de centrale tempelpilaar. Hij trekt zich niets aan van de slaande Jezus.

Andere schilderijen die, allen voorzien van een verklarende toelichting, te bewonderen zijn op fraaie illustraties zijn onder meer Jezus geneest de blinde (1608) van Gillis Claesz. de Hondecoeter (deze hangt in het Museum Geelvinck Hinlopen Huis te Amsterdam) en Kindermoord in Betlehem (na 1616) van Pieter Brueghel II of III. Laatstgenoemd schilderij speelt zich af in Antwerpen. Ten slotte is ook het gelijknamige schilderij Kindermoord in Betlehem van Cornelis Cornelisz. van Haarlem, uit 1590, een fraai exemplaar. Dit Bijbelse kunstwerk is geschilderd tegen het decor van een middeleeuwse kasteel.

Boek: Thuis in de Bijbel