In tegenstelling tot wat velen denken is de geschiedenis in het algemeen – en die van de holocaust in het bijzonder – geen statisch verhaal dat, eenmaal ontdekt en opgetekend, niet meer aan verandering onderhevig zou zijn. Het tegendeel is waar. Nieuwe feiten plaatsen oude constant in een ander daglicht, actuele hypothesen weerleggen vastgeroeste stereotypen, en de bril van de huidige mens verscherpt (of vertroebelt) de blik op het gedrag van zijn soortgenoten uit een verder verleden.
De tweede weg is die van de geschiedtheorie, die reeds bekende feiten samenbalt tot verklaringsmodellen die ons in staat stellen delen van het verleden beter te begrijpen – of ons in ieder geval de indruk te geven dat te doen. ‘Homo sacer’ van de Italiaanse filosoof Giorgio Agamben is zo’n studie; ‘Le sec et l’humide’ van Jonathan Littell ook, evenals Slavoj Žižeks ‘Zijdelingse bespiegelingen’ bij uiteenlopende mechanismen van geweld.
Geïnteresseerde leken
Beide hoofdwegen worden vaak bewandeld door vakspecialisten. De vloedgolf aan wetenschappelijke studies is immers zo omvangrijk, de archieffondsen zijn zo uitgebreid en de wijsgerige inzichten zo subtiel, dat het voor het brede publiek vrijwel onmogelijk is kennis te nemen van alle recente hypothesen en conclusies. Daarom is het goed dat van tijd tot tijd de resultaten van al dit historisch en wijsgerig gepuzzel worden gesynthetiseerd tot een goed geschreven, vlot leesbaar geheel. Op die manier wordt betrouwbare kennis losgemaakt uit de steriele academische omgeving waarin ze ontstond, en wordt ze toegankelijk gemaakt voor geïnteresseerde leken, waarna ze langzaam maar zeker tot het collectieve bewustzijn kan doorsijpelen. De recente publicatie ‘Meer dan alleen Auschwitz’ van de Nederlandse WOII-kenner Kevin Prenger is zo’n overzichtswerk.
Toen het boek mij voor het eerst onder de aandacht werd gebracht, was ik sceptisch. Dat de uitroeiing van de Europese joden niet tot Auschwitz herleid kan worden, zoals de titel aangeeft, is evident, en in feite is er geen enkele ernstige onderzoeker die dit beweert. Zelfs historici die het thema van de judeocide als eersten behandelden (Léon Poliakov, Gerald Reitlinger, Raul Hilberg), gingen uitvoerig in op de vooroorlogse anti-joodse maatregelen, het Madagascarplan, het gettoïseringsproces en de mobiele moordcommando’s die aan het Oostfront werden ingezet. Na het doornemen van de bibliografie had ik ook ernstige vraagtekens bij de ondertitel: ‘Bijzondere en onbekende verhalen over de holocaust’. Want de synthese van onderzoek dat eerder door anderen werd uitgevoerd, kan per definitie niet onbekend zijn. Toch? Maar bij het doornemen van het corpus liet ik mijn scepsis snel varen. Want de artikelen die Prenger in zijn bundel samenbrengt zijn stuk voor stuk het lezen meer dan waard.
Vandaag
Dat zijn ze vooreerst omdat de auteur zijn thema’s niet afsluit in een ver verleden, veertig of vijftig jaar geleden, maar aangeeft hoe ze hun sporen nalaten en tastbaar zijn tot op vandaag. Benjamin Ferencz, de joods-Amerikaanse jurist van Transsylvaanse origine, die in 1947-1948 drieëntwintig kopstukken van de Einsatzgruppen vervolgde in Neurenberg, is nog steeds onder ons, kras en energiek, 101 jaar oud. Prenger citeert uit een interview dat in 2020 van hem werd afgenomen. Ännerle von Hofacker, de VIP-gevangene in de Alpenfestung, had een dochter, Valerie Riedesel, die in 2019 dagboekfragmenten van haar moeder in een roman verwerkte. Prenger gebruikt ze om zijn opmerkelijk verhaal over de avondschemering van het Derde Rijk te stofferen.
Patrick Desbois spoorde niet enkel de restanten van de Holocaust door kogels in Oost-Europa op, maar boog zich ook over de massamoorden die in het Midden-Oosten door ISIS werden begaan – Prenger citeert uit zijn monografieën en recente vraaggesprekken, en overbrugt zo de misdaden van vandaag met die van gisteren. Dat ruim 84% van de geraadpleegde studies in Prengers boek van de jongste twintig jaar dateren, 36% van de laatste tien, en 17% niet ouder zijn dan vijf jaar geeft aan hoe betrokken de auteur is bij het behandelde onderwerp, dat hij klaarblijkelijk van dag tot dag met grote interesse volgt.
Origineel
Hoewel de meeste thema’s niet nieuw zijn in de strikte zin van het woord, zijn ze dermate geactualiseerd en soms zo origineel, dat ze niet enkel de geïnteresseerde leek, maar ook de vakspecialist zullen kunnen bekoren. Zo gaat de auteur in hoofdstuk twee dieper in op elementen van groen tijdens de Holocaust: de kleine moestuinen in de getto’s, de paardenbloemen in Rasjko en de gladiolen in Dachau, de appelvarianten die door priester Korbinian Aignier in Sachsenhausen werden gekweekt, de mirabellenpruimen uit Warschau en de papieren bloem van een jongen wiens leven wellicht eindigde in de ovens van Auschwitz.
Bovenal is ‘Meer dan alleen Auschwitz’ een aanrader, omdat de verhalen zo goed en kleurrijk verteld zijn. Geschiedenis hoeft immers niet dor en stoffig te zijn. Ze kan tot leven gewekt worden door het chronologische verloop van de gebeurtenissen te schetsen, goed onderbouwd, tot in de kleinste details. Ze kan de lezer boeien, omdat ze de samenhang tussen fenomenen verheldert en de linken met de huidige wereld expliciteert. En dat is precies wat Prenger de lezer aanbiedt: een bundel vol goed vertelde, originele, up-to-date verhalen, minutieus gereconstrueerd door een gepassioneerde onderzoeker van wie we ongetwijfeld nog veel zullen horen.
