Kees Boeke, christen-pacifist en docent van Beatrix

Hij was een man met baanbrekende ideeën over het onderwijs, een begaafd violist, christen-anarchist en de persoon die prinses Beatrix opleidde: Kees Boeke (1884-1966). Historica Daniela Hooghiemstra, redacteur bij NRC Handelsblad, schreef een mooie biografie over deze veelzijdige man, gebaseerd op niet eerder gepubliceerde documenten.

Boeke werd in 1884 in Alkmaar geboren als zoon van een predikant. Hij studeerde in 1907 af aan de Technische Hogeschool Delft en was in zijn studententijd lid van de oecumenische Nederlandse Christen-Studenten Vereeniging (NCSV). Boeke studeerde natuurkunde, maar wilde tegelijk ‘werken voor God’ en maakte tijdens zijn jeugd een geestelijke crisis door.

Samen met een vriend, Joan Henri Nachenius, vertrok Boeke in 1909 naar Engeland voor een studiereis voor zijn proefschrift en om de taal beter te leren. In Engeland ging Boeke, die christelijk was maar weinig ophad met het instituut kerk, zich toeleggen op zendingswerk onder arme arbeiders in sloppenwijken.

‘Repent, the kingdom is at hand’

Toen de Eerste Wereldoorlog woedde, hield Kees Boeke met zijn Engelse vrouw Betty regelmatig open air meetings in Wales en Engeland, waar hij naast een scherpe pacifistische boodschap uitvoerig sprak over de christelijke verwachting van het einde der tijden. Het oorlogsgeweld wees er zijns inziens op dat de terugkeer van Christus voor de deur stond:

“Als startpunt voor hun reis kozen Kees en Betty het dorp Neath in Zuid-Wales uit, waar volgens hen meerder pacifisten woonden. Ze vonden onderdak in ‘een leuk klein huisje’ met twee slaapkamers en een kleine zitkamer. Van daaruit begonnen ze hun offensief. Waar Kees maar kon, hield hij preken of lokte hij discussie uit. Betty en Eveline Fletcher trokken er intussen op uit met posterborden om hun hals waarop stond: ‘Repent, for the kingdom of heaven is at hand’, en: ‘Peace, in the name of Christ’.” (87)

Boekes anti-oorlogstaal leidde ertoe dat hij eind januari 1918 opgepakt en gevangen gezet werd, waarna de Engelse autoriteiten hem na een proces terugstuurden naar Nederland. Daar arriveerde Kees op 8 april bij zijn moeder. Zijn vrouw Betty en de kinderen vertrokken kort daarna ook naar Nederland.

De Werkplaats (WP)

Kees Boeke was in 1926 in Bilthoven betrokken bij de oprichting van een vernieuwende school, De Werkplaats Kindergemeenschap (WP). Idee achter deze school was dat jeugdigen in alles betrokken werden bij de gang van zaken op school, zoals het meubilair onderhouden, de vrije natuur in of gezamenlijk schoonmaken. Al deze ideeën waren overigens niet nieuw, zo schrijft Hooghiemstra:

“Toen in 1933 het ‘proevenstelsel’ op De Werkplaats ingevoerd werd, wees Kees zelf op de overeenkomsten hiervan met de daltonmethode. Die methode, ontworpen door de Amerikaanse pedagoge Helen Parkhurst (1887-1973), kreeg in het eerste kwart van de twintigste eeuw invloed in Nederland. Parkhurst, aanvankelijk een volgelinge van Montessori, ontwikkelde een schoolsysteem waar leren en zelf ervaren gecombineerd werden. Klassieke instructie werd afgewisseld met de uitvoering van individuele taken. De letterlijke verwijzing van Kees naar de daltonmethode is uitzonderlijk. Hij verwees zelden naar voorgangers, terwijl die er toch in overvloed waren. Dat vakken zoals tuinieren, timmeren en koken aandacht verdienden, was bijvoorbeeld decennia eerder al bepleit door de Amerikaanse reformpedagoog John Dewey (1859-1952). Met zijn ‘arbeidsschool’ ijverde hij eind negentiende eeuw voor de terugkeer van de praktijk in het klaslokaal. ‘Arbeidsschool’ lijkt op ‘Werkplaats’, al beweerde Kees die naam zelf verzonnen te hebben. De studie in en van de vrije natuur die Kees op De Werkplaats invoerde, was evenmin nieuw. Rond 1900 was de natuurstudie in Nederland geïntroduceerd door Jac. P. Thijsse en Eli Heimans.” (195)

Beatrix: enfant terrible

Aardig is dat prinses Beatrix nog de nodigde aandacht krijgt, omdat zij een tijdlang onderwijs volgde bij Kees Boeke. In september 1945 arriveerden de prinsessen Irene en Beatrix op De Werkplaats. Bij de analyse van deze geschiedenis baseert Hooghiemstra zich op nog niet eerder gepubliceerde archiefstukken. Het blijkt dat Beatrix zich op De Werkplaats soms koppig gedroeg en zich bij tijd en wijle als een enfant terrible gedroeg richting de onderwijzers cq. schoolleiding. Kees zat in elk geval in 1948 flink met het gedrag van Trix in zijn maag.

De kracht van deze biografie ligt in het schrijftalent van Daniela Hooghiemstra en de kritische distantie die zij weet te bewaren tot haar subject. Zoals ook wel blijkt uit de kritische noten die zij plaatst bij Kees Boeke als ‘onderwijsvernieuwer’. Boekes ideeën waren verre van nieuw, al deed hij zelf anders voorkomen.

Boek: De geest in dit huis is liefderijk – Het leven en De Werkplaats van Kees Boeke