De Boerenoorlogen: strijd tussen Boeren en Britten (1880-1902)

In de periode 1880 tot 1902 vonden er in Zuid-Afrika twee oorlogen plaats, die de geschiedenisboeken ingegaan zijn als Boerenoorlogen en soms ook wel de Zuid-Afrikaanse Oorlog worden genoemd. De oorlog ging tussen de Boeren, ook wel Afrikaners genoemd, en de Britten. De Eerste Boerenoorlog had plaats in de jaren 1880 en 1881, gevolgd door de Tweede Boerenoorlog van 1899 tot 1902. Wat waren de oorzaken en aanleiding van deze oorlogen? Hoe verliepen ze en wat waren de gevolgen?

Wie waren de Boeren ofwel Afrikaners?

In 1652 stichtten Nederlandse kolonisten, onder leiding van VOC-koopman Jan van Riebeeck, de eerste Europese kolonie in Zuid-Afrika. Met zo’n 90 mannen en vrouwen bouwde hij daar Fort De Goede Hoop en Fort Duijnhoop.

Omstreeks het einde van de achttiende eeuw, toen in 1795 de VOC werd opgeheven, bevonden zich in Zuid-Afrika zo’n 40.000 blanke Afrikaners of ‘Vrijburghers’, die door de Britten later ‘Boeren’ genoemd werden. Ruim een derde van hen was van Nederlandse komaf (37 procent), een derde van Duitse afkomst (35 procent) en zo’n 15 procent kwam oorspronkelijk uit Frankrijk. De Boeren waren vrijwel allemaal protestanten, onder wie veel hugenoten.

Een nieuwe immigratiegolf vond plaats in de jaren 1830-1850. Toen kwamen er nog eens zo’n 12.000 ‘Vrijburghers’ naar Zuid-Afrika, de zogenoemde ‘Voortrekkers’ (met Piet Retief als een van de bekendste leiders). Zij kwamen uit de in 1795 door Britten geannexeerde Kaapkolonie en vestigden zich met name in Natal, Oranje Vrijstaat en in Transvaal.

De Eerste Boerenoorlog (1880-1881)

In 1877 annexeerde Groot-Brittannië de Zuid-Afrikaanse deelstaat Transvaal. De Britten kregen berichten dat het leger van Transvaal een strijd tegen het inheemse volk van de Pedi had verloren. Hierop liet de Britse gouverneur Lord Carnarvon (1831-1890) een van zijn gezanten op 12 april 1877 de Britse annexatie van Transvaal afkondigen op het Kerkplein in Pretoria. De regering van Transvaal werd omgekocht, maar vicepresident Paul Kruger weigerde te annexeren en probeerde via diplomatie met de regering in Londen de soevereiniteit van de Boerenrepubliek te herstellen. Hierin slaagde Kruger echter niet. Vervolgens kostte het Paul Kruger jarenlang lobbyen om de Boeren bereid te krijgen in opstand te komen.

Het Boeren-verzet begon met vier massabijeenkomsten in de jaren 1878-1880. Hierbij protesteerden tienduizenden Boeren bij Doornfontein (1878), Wonderfontein (bij Potchefstroom, tweemaal in 1879) en bij Paardekraal (december 1880) tegen het Britse regime. Een incident in november 1880, waarbij een Boer weigerde belasting te betalen aan de Engelsen waarna zijn ossenwagen is beslag werd genomen, vormde de aanleiding voor oorlog. Troepen onder leiding van de Boerengeneraal Piet Cronjé eisten de kar terug.

Tijdens een grote manifestatie op 10 december 1880 bij Paardekraal (nabij Rustenburg) besloten de Boeren dat de republiek hersteld moest worden. Enkele dagen erna, op 16 december – op de religieuze feestdag Dingaansdag – riepen ze de vrije republiek Transvaal uit. Hierna braken vijandigheden uit. Met name vier slagen zijn beroemd geworden, die alle vier door de Boeren gewonnen werden. Dat kwam omdat de Boeren zich in camouflagekleding verscholen en daardoor als sluipschutters nauwelijks zichtbaar waren voor hun Britse tegenstanders. De eerste was de Slag bij Bronkhorstspruit (20 december 1880). De tweede grote veldslag is bekend als de Slag van Laingsnek (28 januari 1881). Het derde treffen ging de geschiedenisboeken in als de Slag van Ingogo (7 februari 1881). Ten slotte vond op 27 februari 1881 de Slag bij Majuba plaats, die de nekslag voor de Britten betekende. De Boeren hadden 41 doden en 47 gewonden te betreuren. De Britten 408 doden en 315 gewonden.

Op 3 augustus 1881 ondertekenden de Britten enerzijds en de Boeren, vertegenwoordigd door Paul Kruger en commandant Piet Joubert, de Conventie van Pretoria. Deze gaf Transvaal grotendeels zijn soevereiniteit terug. Pas op 27 februari 1884, met de Conventie van Londen, erkenden de Britten de volledige onafhankelijkheid van Transvaal.

De Tweede Boerenoorlog (1899-1902)

Na de Eerste Boerenoorlog bleven de spanningen tussen de Boeren en Britten bestaan. Toen in 1885 bij Witwatersrand goud in de bodem gevonden werd, trok dit veel immigranten aan. Onder deze zogenoemde uitlanders bevonden zich veel Engelstaligen en Britten. De Boeren vreesden hierdoor dat ze een minderheid zouden worden in hun eigen deelstaat Transvaal. Een andere grote spanningsbron was de Jameson Raid van 1896, een mislukte Britse staatsgreep die gesteund werd door Cecil Rhodes, een Britse ondernemer en minister van de Kaapkolonie. Transvaal ging na deze mislukte coup over tot het inkopen van zware wapens uit Duitsland en Frankrijk. Ook knoopt de staat banden aan met Duits Zuidwest-Afrika. Hierdoor voelden de Britten zich weer bedreigd.

Er deden zich in de jaren 1895-1899 diverse incidenten voor tussen Boeren en uitlanders. Verder eisten de Britten stemrecht voor de uitlanders die zich in Transvaal hadden gevestigd. Op 8 september 1899 zond het Verenigd Koninkrijk een troepenmacht van 10.000 militairen naar Natal, gevolgd door een grotere legermacht van nog eens 47.000 soldaten enkele weken later. Hierop deed Paul Kruger een ultimatum uitgaan naar de Britten, die daarop niet reageerden. Toen het ultimatum op 12 oktober 1899 verstreek, kozen de Boeren voor het oppakken van de wapens tegen de Britten.

De eerste belegeringen van de Boeren waren succesvol. Ze vielen Britse steden aan en wonnen tussen 10 en 15 december drie slagen: de Slag van Stormberg, de Slag bij Magersfontein en de slag bij Colenso in Natal. Deze voor de Britten dramatische week staat bekend als de Black Week. Toen de Britten in februari 1900 nieuwe troepen stuurden, keerde het tij. Vanaf dat moment konden de belangrijkste generaals van de Engelsen, Frederick Roberts en Horatio Kitchener, beschikken over liefst 180.000 infanteristen en 34.000 cavaleristen. Op 27 februari 1900 overwonnen de Britten de Boeren in de Slag bij Paardenberg. De Boerengeneraal Piet Cronjé werd met 4000 van zijn manschappen gevangengenomen. In de jaren erna volgde een guerrillaoorlog, waarbij de Boeren aangevoerd werden door generaals als Koos de la Rey, Christiaan de Wet, James Hertzog, Louis Botha en Jan Smuts.

De Britten pasten de tactiek van de verschroeide aarde toe als reactie op de guerrilla van de Boeren. Ze verbrandden alle boerderijen die ze op hun tochten tegenkwamen. Verder introduceerden de Britten in Zuid-Afrika concentratiekampen. In deze kampen stierven van de in totaal 120.000 mensen die opgesloten zaten, minstens 42.000 mensen, onder wie bijna 28.000 Boeren (van wie 22.000 jonger dan 16 jaar) en ruim 14.000 donkere Afrikanen. Een kleine groep Boeren, de zogenoemde ‘bittereinders’, bleef ondanks de voortdurende verliezen doorvechten tegen de Britten. Uiteindelijk gaf ook deze groep zich op 31 mei 1902 over aan de Britten. Op die dag werd de Vrede van Vereeniging ondertekend.

Gevolgen van de Boerenoorlogen

Ongeveer 35.000 Boeren – 7000 mannen en 28.000 vrouwen en kinderen – lieten tijdens de Tweede Boerenoorlog het leven. Hiernaast kwamen nog 20.000 inheemsen die met de Boeren meevochten om het leven. De Britse verliezen bedroegen 22.000 manschappen.

Boeren die de Britse concentratiekampen hadden overleefd liepen trauma’s op. De Britse concentratiekampen in Zuid-Afrika vormden een inspiratie voor Duits Zuidwest-Afrika om deze ook in te voeren. Hierbij speelde de vader van Hermann Göring, Ernst Göring, een hoofdrol.

De Vrede van Vereeniging uit 1902 betekende het einde van Transvaal, Natal en Oranje Vrijstaat als Boerenrepublieken en bracht deze binnen het Britse Rijk. De gebieden werden hernoemd naar Transvaalkolonie en de Oranjerivierkolonie. De Boeren kregen drie miljoen pond als vergoeding voor de oorlogsellende. Ook werd hen beloofd dat ze in de toekomst weer autonoom zouden worden, waarna ook de politieke rechten van de niet-blanke Afrikaanse bevolking geregeld zouden worden. Hiermee werd een kiem gelegd voor de latere apartheid, de rassensegregatie die Zuid-Afrika en Namibië in de periode 1948 tot 1990 verdeelde.

Boek: De Boerenoorlog – Martin Bossenbroek

Bronnen ▼