Compleet Romeins heiligdom gevonden bij Zevenaar

In de buurt van het Gelderse Zevenaar hebben archeologen een compleet en relatief ongeschonden Romeins heiligdom ontdekt. Er zijn onder meer resten van godenbeelden, reliëfs en beschilderd pleisterwerk gevonden. Bijzonder is de vondst van meerdere complete votiefstenen of wijaltaren, gewijd aan verschillende goden en godinnen. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed spreekt van een “zeer uitzonderlijke” ontdekking.

De resten zijn gevonden in Herwen-Hemeling (gemeente Zevenaar) vlakbij de zogeheten Limes, de voormalige noordelijke grens van het Romeinse Rijk. De plek was bijzonder: bij de splitsing van de Rijn en de Waal lag destijds al een verhoging in het landschap, die kunstmatig nog iets hoger werd gemaakt. Bovenop dit heuveltje stonden twee, en misschien nog meer, tempels. Duidelijk is dat Romeinse soldaten hier vanaf de eerste tot de vierde eeuw tot hun goden baden.

Een van de tempels was een Gallo-Romeinse omgangstempel met kleurig beschilderde muren en een pannendak. Een paar meter verderop stond nog een tempeltje, ook met beschilderde muren. Bijzonder is de ontdekking van enkele tientallen votiefstenen (kleine altaren) die zijn geplaatst door hooggeplaatste soldaten om een bepaalde gelofte in te lossen. De stenen zijn gewijd aan Hercules Magusanus, Jupiter-Serapis en Mercurius.

Ook is er stenen put gevonden met daarin een stenen trap die naar beneden leidde. De vondst van enkele haardkuilen maakt duidelijk dat rondom de tempels zo nu en dan flinke offervuren werden gebrand.

Uniek voor Nederland

In Nederland zijn meerdere Romeinse heiligdommen bekend, onder meer in Elst, Nijmegen, Empel en Aardenburg. Bijzonder aan de tempel bij Zevenaar is dat deze pal op de grens van het Romeinse rijk (Limes) in Nederland is gevonden. Volgens de RCE is de vondst echter om nog meer redenen bijzonder:

“Nog nooit eerder is in Nederland zo’n compleet complex gevonden met een tempelgebouw, votiefstenen en kuilen met resten van offers. Daarnaast is de hoeveelheid kalkstenen sculptuurfragmenten ongekend. De locatie is eeuwenlang in gebruik geweest en zo’n lange gebruiksduur is uitzonderlijk. Herwen-Hemeling is heel compleet. Verschillende Romeinse gebouwen zijn in latere perioden namelijk regelmatig verwerkt als een praktische voorraad kant-en-klare stenen die opgingen in toenmalige bouwprojecten. Dat is hier veel minder gebeurd. Votiefstenen, sokkels, een stenen put, delen van beelden het is er allemaal nog.”

De eerste ontdekkingen zijn al eind 2021 gedaan, door vrijwilligers van de Vereniging van Vrijwilligers in de archeologie (AWN). Deze ontdekkingen werden gemeld bij de RCE. Vervolgens werd gelijk de kleiwinning rondom de vindplaats stopgezet en vond een nadere inspectie plaats. Dit gaf aanleiding voor groter onderzoek dat vanaf begin dit jaar door archeologisch bureau RAAP is uitgevoerd.

Soldaten

Volgens de onderzoekers is het heiligdom vooral gebruikt door soldaten. Dit wordt afgeleid aan de vondst van vele dakpanstempels. De dakpanindustrie was in die tijd een activiteit van het leger. Daarnaast zijn er veel onderdelen van paardentuig, onderdelen van harnassen, en bijvoorbeeld speer- en lanspunten gevonden.

Officieren en migratie

Tientallen votiefstenen zijn opgericht door hoge officieren uit het Romeinse leger. Ze bedankten daarmee een god of een godin voor het vervullen van hun wens. Dat hoefde niet altijd te gaan om het winnen van een veldslag: een verblijf in de noordelijke streken overleven, soms ver van huis, was al reden genoeg om dankbaar te zijn.

Het heiligdom van Herwen-Hemeling maakt volgens de onderzoekers duidelijk hoeveel migratie er in die tijd plaatsvond. De manschappen die er een offer kwamen brengen, waren in Hongarije geweest, in Spanje en Afrika.

Boek: De Romeinse limes. De grenzen van het Rijk in de Lage Landen

Enkele foto’s van gevonden losse objecten: