De Codex Gigas (ca.1230) – De ‘Duivelsbijbel’

In de Middeleeuwen circuleerde in Europa een mysterieus en omvangrijk boekwerk: de Codex Gigas. Dit werk is een van de interessantste documenten uit de religiegeschiedenis. Deze Satansbijbel, zoals hij ook wel is genoemd, reisde half Europa door. Wat was het doel van de Codex Gigas? Wie was de schrijver? En hebben we hier te maken met een oude vorm van satanisme?

Bij het begrip ‘Satansbijbel’ denken de meeste mensen al gauw aan The Satanic Bible. Dit boek is in 1969 uitgegeven door satanist Anton Szandor LaVey (1930-1997). Hij staat bekend als de oprichter van de Satanskerk op 1 mei 1966. Veel mensen weten echter niet dat er in de Middeleeuwen al een Satansbijbel bestond.

Omgeven met mysteries

Het ontstaan en de geschiedenis van deze middeleeuwse Satansbijbel, de Codex Gigas (Latijn voor ‘Groot Boek’) zijn omgeven met mysteries. Een monnik die vanwege een zonde boete moest doen, beloofde in slechts één nacht om het manuscript te voltooien. Satan hielp hem een handje om de vergeving van zijn zonden te realiseren. In ruil daarvoor moest de monnik echter wel tot in eeuwigheid branden in de hel. Zo gaat althans het mythische verhaal.

Wat het magisch aura rond het boek nog vergroot, is dat het verscheidene rampen overleefd heeft. En dat zelfs zonder dat er zichtbare schade is overgebleven. Rond 1420 bijvoorbeeld, toen de Hussitische Oorlog het klooster in het Boheemse dorp Podlažice – waar de Codex Gigas toen lag – volledig verwoestte. Of tijdens de Zweedse inval in de burcht van Praag (1648), waarheen keizer Rudolf II het boek in 1594 had overgebracht.

En ten slotte – de Zweden namen de Duivelsbijbel namelijk mee naar hun land – tijdens een kasteelbrand in Stockholm in 1697. De Codex Gigas werd toen volgens de overlevering op het nippertje uit een raam gekieperd.

De Codex Gigas is Duivelsbijbel genoemd naar een voor die tijd ongebruikelijke afbeelding van de duivel. Inhoudelijk gezien is het een raadselachtig script: de Codex Gigas vormt een verzameling van de belangrijkste kennis van dat moment. Het bevat veertien verschillende documenten, met als kern de Bijbel, een historische encyclopedie, medische wijsheden, een necrologie en allerlei magisch- exorcistische spreuken. Met name de combinatie Bijbel en magische spreuken om de duivel te verdrijven, is uniek voor de Middeleeuwen.

Rond het boek hangt, kortom, een aura van bovennatuurlijke dimensie.

160 ezelsvellen

De Codex Gigas is een enorm boekwerk van 75 kilo. Het is gefabriceerd uit 160 ezelsvellen en het dikste boek dat uit de Middeleeuwen bewaard is gebleven. Het heeft een lengte van 92 centimeter, een breedte van 50 centimeter, is 22 centimeter dik. Het boekwerk telt 640 pagina’s, waarvan 624 pagina’s in goede staat bewaard zijn gebleven. Het enorme boekwerk kan eigenlijk alleen door twee personen worden opgetild…

Een intrigerende vraag die experts op de Codex Gigas hebben afgevuurd is door wie dit enorme boekwerk geschreven is. Het project is een titanenwerk geweest, waarvan de vervaardiging – met uitlijnen, versierselen en tekeningen – minstens 25 tot 30 jaar in beslag nam. En niet, zoals de mythe stelt, één nacht.

Benedictijner monnik

Gezien het consequente handschrift en de samenstelling van de inkt gaan mediëvisten ervan uit dat het boekwerk door één persoon is vervaardigd. De schrijver is vermoedelijk een benedictijner monnik, Hermanus genaamd, die het werk tussen 1224 en 1230 heeft afgerond. De monnik werkte aan de Codex Gigas in een klooster ergens in de Bohemen, vermoedelijk nabij Podlazice, een stad honderd kilometer ten oosten van Praag. Het is een misverstand dat het boek in het klooster van Podlazice zelf is geschreven. Daarvoor was het klooster te klein en te arm. Het klooster produceerde voor zover bekend geen enkel ander geschrift.

Als mogelijk auteur is ook wel de naam genoemd van een zekere Sobisslaus. Deze staat gespeld in de marge bij een gebed gericht aan de maagd Maria. Het handschrift wijkt hier echter af van de rest van het manuscript, waarmee Sobisslaus als auteur doorgestreept kan worden.

Enige Bijbel met afbeelding Satan

Waarom is de Codex Gigas eigenlijk geschreven? Dat verraadt de unieke inhoud van de Duivelsbijbel. Ten eerste bevat dit boek de enige Bijbel met daarin een afbeelding van Satan. Daarnaast staat de verzorging van lichaam én geest centraal, alsmede de strijd tussen goed en kwaad. Ook valt er veel te lezen over exorcisme en de bescherming van de onsterfelijke ziel.

Een expertteam dat de Satansbijbel in Stockholm onderzocht, vermoedt dat een eenzame monnik vanwege een slecht, schuldig geweten het boek schreef. Hij had als doel om zijn gemoed te reinigen of om bij zichzelf duiveluitbanning toe te passen. Waarschijnlijk was deze Hermanus op zoek naar eerherstel. Het schrijven van de Codex Gigas vormde het middel om dat te bereiken.

Met terugwerkende kracht heeft hij dit doel zeker bereikt: Hermanus schreef een van de beroemdste boeken van de Middeleeuwen.

Dit artikel verscheen eerder op Geschiedenis Beleven (2012).

Lees meer over de Middeleeuwen
Ook interessant: De biografie van de duivel
Of lees… boeken over de Middeleeuwen

https://www.youtube.com/watch?v=QK_fX4_FkG0

Bronnen ▼