De dagen van moordenaar Gavrilo Princip

Het boek De dagen van Gavrilo Princip is een cultuurgeschiedenis over een groep revolutionaire jongeren aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog. We leren in dit boek de omgeving en achtergrond van de terreurgroep De Zwarte Hand kennen, die op 28 juni 1914 verantwoordelijk was voor de aanslag op de Oostenrijks-Hongaarse kroonprins Franz Ferdinand.

Het boek is nadrukkelijk een microgeschiedenis, zo maakt auteur Guido van Hengel, werkzaam aan de Rijksuniversiteit Groningen, goed duidelijk. Vooral omdat het boek een beeld schetst ‘van een relatief klein milieu waarin scholieren in de stad radicaliseerden en zich bekeerden tot gewapend verzet of zelfs terreur.

Het centrale onderwerp – homocide als politieke daad – is een universeel en actueel thema. Gedacht kan bijvoorbeeld worden aan de aanslagen in Syrië, de Oekraïne, de actie van Karst Tates op Koninginnedag 2009 en de moord op Pim Fortuyn in 2002

Habsburgse cultuurpolitiek

De dagen van Gavrilo Princip gaat stap voor stap in op Princips wereldbeeld en schetst gedetailleerd zijn ontwikkeling en het levensverhaal van zijn trawanten. De auteur geeft aan niet dè sleutel te willen bieden die ‘het complot van Sarajevo’ uit de doeken doet. De paradox hierbij is dat Princips radicalisme in feite een resultaat was van de Habsburgse cultuurpolitiek: hij ging naar Oostenrijkse scholen, las boeken in het Duits die hij anders nooit had kunnen inzien, en ontwikkelde zich langzaam tot een lid van de culturele elite’. (15,16) Maar Princip ontwikkelde zich, anders dan zijn ouders, tot een felle Bosnisch-Servische nationalist.

Op het Congres van Berlijn (1878) ging Bosnië-Herzegovina, het moederland van Gavrilo, over van het Ottomaanse Rijk – ‘het zieke kind van Europa’ – naar het Habsburgse, Oostenrijks-Hongaarse Rijk. Hierna volgde een enorme ontwikkeling van dat gebied: er kwam een betere infrastructuur, structureel onderwijs, een vorm van vroeg kapitalisme, meer sociale mobiliteit en een groei van de media.

Kledingwinkel en handelsschool

In Princips familie ging het verhaal rond van een opa die door een Oostenrijks-Hongaarse vertegenwoordig vermoord zou zijn. Mogelijk speelde dit een rol bij de antipathie die Gavrilo voor het Habsburgse rijk ontwikkelde. Op 13-jarige leeftijd vertrok de jonge Gavrilo Princip, aangespoord door zijn ouders, naar Sarajevo voor een opleiding in het Oostenrijks-Hongaarse leger.

Maar het liep anders. In een kledingwinkel ontmoetten hij en zijn broer Jovo een Serviër die hen sterk afraadde om het leger in te gaan. Zou Oostenrijk-Hongarije immers in oorlog komen met Bosnië of Servië, dan zou Gavrilo op zijn eigen volk moeten schieten… Deze nationalist zorgde ervoor dat Gavrilo op een handelsschool terecht kon en niet het leger in hoefde. Verder raakte Gavrilo in contact met een Servische buurtgenoot, Danilo, die eveneens een felle nationalist was.

Media en radicalisering

De opkomende media in Bosnië speelden, aldus Van Hengel, een belangrijke rol in de radicalisering van Princip:

“De gemeenschappen maakten veel gebruik van de nieuwe technologische ontwikkelingen. een sleutelrol speelden de media. Elke zichzelf respecterende politieke stroming, gemeente, minderheid of meerderheid, religieuze gemeenschap, gilde of beroepsgroep moest een eigen krant hebben. In de periode 1903-1914 kende Bosnië meer dan honderd verschillende kranten en tijdschriften. De betekenis van die media voor de culturele ontwikkeling van Sarajevo en Bosnië, maar ook voor de radicalisering van Gavrilo Princip, zijn niet te overschatten. Met de popularisering en verspreiding van het gedrukte woord ontwikkelde zich in de samenleving namelijk ook een historische en maatschappelijk bewustzijn. Dankzij media ontdekten de burgers van Sarajevo dat ze niet alleen in contact konden komen met de rest van de wereld, maar vooral ook met gelijkgestemde geesten in de stad. Bovenal maakten media het mogelijk jezelf – als groep of als individu – in de geschiedenis te positioneren. Voor mensen die een terreurdaad willen plegen is dit natuurlijk buitengewoon interessant.” (62,63)

28 juni 1914: journalistieke actiefoto

Die bewuste 28 juni, toen de Oostenrijkse aartshertog Franz Ferdinand Sarajevo bezocht, was slecht gekozen: de Serviërs herdachten de Slag op het Merelveld (1389), waar ze zich heroïsch hadden opgesteld ondanks het verlies tegen de Ottomanen, maar Franz Ferdinand sloeg de waarschuwingen in de wind.

De twee eerste pogingen om Franz Ferdinand te doden mislukten die dag. Eerst werd bij een brug een bom verkeerd gegooid, waardoor Sophie – de vrouw van Ferdinand – slechts lichtgewond raakte. Een tweede complotteur durfde niet te schieten toen Franz Ferdinand voorbijkwam. Doordat de chauffeur toevallig een verkeerde straat inreed, kwam het Oostenrijks-Hongaarse echtpaar toevallig oog in oog te staan met Gavrilo Princip, die daarover zelf vertelde:

“Ik heb toen vanaf de stoep op de troonopvolger gericht, wat heel gemakkelijk was, want de auto minderde vaart. Ik wilde eerst een bom gooien, maar die was dichtgeschroefd en dat kostte te veel tijd en het was moeilijk om hem te gooien in de drukte, dus ik schoot een paar keer, misschien twee keer, ik weet niet precies, ik heb zelfs mijn hoofd afgewend toen ik schoot. Ik was zo opgewonden dat ik die bom niet eens had kúnnen gooien. Of ik slachtoffers had gemaakt, wist ik niet, want mensen begonnen op me in te slaan…” (248)

Hierna zette Gavrilo het pistool tegen zijn hoofd om zelfmoord te plegen, maar een omstander sloeg het pistool uit zijn hand, waarna hij gearresteerd werd. De foto die van Gavrilo’s arrestatie gemaakt is, staat bekend als een van de eerste journalistieke actiefoto’s in de geschiedenis.

Boek: De dagen van Gavrilo Princip

Bekijk dit boek bij: