De geschiedenis van de wc

Sinds de overname door het Nederlandse bedrijf 2theloo zitten elf Parijse toiletjuffrouwen zonder werk. Het Nederlandse bedrijf nam de exploitatie van de openbare toiletten in de stad deze zomer over, en ontsloeg de ‘dames pipi’. Dit poep- en plasnieuws geeft mij mooi de gelegenheid om een onderwerp te behandelen waar ik het op Histoday nog niet eerder over heb gehad, maar wat ons allen wel dagelijks bezig houdt: de stoelgang.

Het feit dat voor deze activiteit het woord ‘stoel’ wordt gebruikt, geeft al aan dat de mens zijn behoefte niet altijd op dezelfde manier heeft gedaan. Het feit dat het Franse woord ‘toilette’ oorspronkelijk een veel bredere betekenis heeft dan puur zaken van ontlasting, maar meer op persoonlijke verzorging en uiterlijk slaat, geeft ook aan dat we moeite hebben de activiteit te benoemen. Het toilet is daarmee etymologisch verwant aan het eufemistische ‘bathroom’ of ‘powder my nose’.

Lang voordat de Romeinen in Europa de openbare sanitaire voorzieningen bouwden waar zij om bekend staan, zoals badhuizen, riolen en toiletgebouwen, waren er in de Indusvallei al beschavingen waar, in ieder geval voor de rijken, het toiletbezoek behoorlijk leek op dat wat wij vandaag de dag kennen. De opgravingen bij Mohenjo-Daro in Pakistan legden geavanceerde toiletten en riolen bloot, waarvan sommige stammen uit 2600 v.Chr.

In Europa zijn er zelfs overblijfselen van primitieve toiletten gevonden die nog ouder zijn dan die in Pakistan. Bij de archeologische vindplaats Skara Brae het schotse eiland Orkney kan je de resten vinden van huizen die werden gebouwd boven een afwatering. In de huizen was in sommige gevallen een speciaal hokje gebouwd met een opening boven de afwatering. Dit systeem was zeer geavanceerd voor zijn tijd, als je bedenkt dat de laatste bewoners van Skara Brae vertrokken rond 2500 v.Chr.

‘Entree voor de wc’

Het toilet, meestal in de vorm van een stenen muur met een houten zitting, maakte een comeback via de klassieke Minoïsche beschaving op Kreta, de oude Egyptenaren, en uiteindelijk de Romeinen. De openbare toiletten van de Romeinen, die vaak verbonden waren aan de vele badhuizen die ze bouwden, hadden niet alleen wat de toegang betreft een open karakter: ook het gebruik gebeurde gezamenlijk. De latrines waren open ruimtes met banken aan de zijkant, met daarin de benodigde gaten. Men kon zijn of haar behoefte doen terwijl het gesprek gewoon door kon gaan. Soms moest je entreegeld betalen.

Uitgang van de Cloaca Maxima in de Tiber.

De openbare toiletten waren aangesloten op het riool, dat effectief kon werken dankzij de aquaducten die de Romeinen aanlegden. Het rioolsysteem of de Cloaca Maxima werd al aangelegd vanaf 600 v.Chr., en het eerste aquaduct werd 300 jaar later gebouwd. Daarmee was de afvoer van de uitwerpselen gegarandeerd, en konden vanaf 200 v.Chr. op grote schaal openbare toiletten ontstaan. De arme bevolking van Rome deed, zoals arme mensen dat eeuwenlang hebben gedaan, zijn behoefte echter nog steeds in een kuil, of in een pot. In het laatste geval werden de uitwerpselen daarna als het goed is nog steeds in het riool geworpen. Vaak werd de urine opgevangen om stoffen mee te bleken. De fabrieken daarvoor waren in onze streken vaak aan de oostkant van een stad gevestigd, vanwege de vaak voorkomende westenwind.

‘Op het gemak zitten’

In de Middeleeuwen raakten de riolen in verval, en de grachten en rivieren in steden werden gebruikt als open riool, waarin de potten werden geleegd. De po was tot ver in de vroegmoderne tijd de belangrijkste ontvanger van poep en pies in de huizen van zowel de armen als de rijken. Een ander bekend fenomeen is het gemak: een erker in de muur van een kasteel, met daarin een plank met een ronde opening boven de slotgracht, waar men zijn behoefte kon doen. Vele meters lager viel het product in de slotgracht of –vijver.

Riolen en toiletten met doorspoelmogelijkheid kwamen pas weer op met de komst van de Industriële Revolutie. Alexander Cummings vond in 1775 de zwanenhals uit. Daarmee was een directe verbinding met het riool mogelijk, maar werd de stank tegengehouden. Pas vanaf 1880 raakten de eerste wc’s met doorspoelmechanisme algemeen in gebruik: huizen kregen stilaan niet alleen een verbinding met het riool voor afwatering, maar ook met de waterleiding voor de aanvoer van schoon water.

De Romeinen waren gewend om te gaan zitten op het toilet, de kasteelheer deed dat ook, en veel po’s hadden in alle tijden op een of andere manier de mogelijkheid zittend gebruikt te worden, al was het maar door op de rand te gaan zitten. Met de wc-potten die we nu kennen is zittend de behoefte doen nog steeds de norm, hoewel een man dat natuurlijk niet altijd hoeft te doen, iets wat in moderne huishoudens tot onenigheid kan leiden. Echter, vandaag de dag is het hurktoilet wereldwijd verreweg de meest voorkomende toiletvorm. Doorspoelen kan wel, maar rustig erbij gaan zitten zoals de Romeinen deden is er dan niet bij.

~ Ties Ramekers – Histoday