De kogel is door de kerk

Je hoort het nog wel eens iemand zeggen: ‘De kogel is door de kerk’. Als de kogel door de kerk is, is er iets beslist of is de knoop (eindelijk) doorgehakt. Waar komt dit bijzondere gezegde vandaan?

Betekenis van ‘de kogel is door de kerk’

Oude woordenboeken vermoeden dat de uitdrukking ‘de kogel is door de kerk’ te maken heeft met het respecteren van kerkgebouwen tijdens oorlogen. Als de vijand deze ongeschreven regel echter niet serieus nam, beschouwde men dit als erg grof en schandalig. Iets wat je niet doet! Een voorbeeld hiervan is te zien in Haarlem, in de Sint-Bavo. Tijdens het beruchte Beleg van Haarlem (3 december 1572 – 12 juli 1573), tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648), knalden de Spanjaarden een kanonskogel door de Sint-Bavokerk heen. Nog steeds is deze kogel in de kerk te zien als bewijs van de onbeschoftheid van de Spaanse vijand. De kogel was bedoeld voor een afvallige predikant, maar miste zijn doel. De kogel belandde in een van de kerkmuren…

Net als ‘de kogel is door de kerk’ komt ook de benaming Kenau – als aanduiding voor een potige, sterke vrouw – van het Beleg van Haarlem. Kenau verdedigde de stad zogenaamd op een mannelijk wijze…

Eerste vermelding in achttiende eeuw

De taalkundige Carolus Tuinman was de eerste die melding maakte van de uitdrukking ‘de kogel is door de kerk’. In zijn spreekwoordenboek De oorsprong en uitlegging van dagelijks gebruikte Nederduitsche spreekwoorden (1726-1727). Kerken en religieuze gebouwen zijn heilig en moeten daarom tijdens oorlogen zoveel mogelijk worden ontzien, aldus Tuinman.

“Is dan de kerk zelf aangetast en doorschoten, ’t is een blyk, dat men door geen ontzag wordt afgeschrikt, en nu alles durft ondernemen. Die het heilige niet spaart, en de vreeze daar voor afgelegt heeft, zal dan het ongewyde nog minder verschoonen.”

Dus, als de kogel door de kerk is, is het hek van de dam. Dan is duidelijk dat men besloten heeft dat alles nu geoorloofd is. Alle fatsoen is voorbij. Hierna is ‘de kogel is door de kerk’ geleidelijk gaan beteken dat een zaak beslist is, dat de knoop is doorgehakt. Na lang wikken en wegen.

Of toch niet?

De taalkundige F.A. Stoett betwijfelt Tuinmans uitleg en verwijzing naar het Beleg van Haarlem. Tuinman komt niet met bewijzen om zijn uitleg van ‘de kogel is door de kerk’ te staven. Het zou, aldus Stoett, zo kunnen zijn dat het woord ‘kerk’ in het gezegde terecht is gekomen als alliteratie op het woord ‘kogel’. Beide woorden beginnen namelijk met een ‘k’.

Bronnen ▼