De Nederlandse natuur door de eeuwen heen

In de Nederlandse natuur is de menselijke hand voor de leek meestal niet direct zichtbaar, maar wel overal aanwezig. Alles wat groeit en leeft in onze bossen, heiden, duinen, graslanden en moerassen is sterk beïnvloed door menselijke activiteit, soms van recente datum en soms van eeuwen geleden.

Heidegebieden en zandverstuivingen ontstonden al in de Middeleeuwen door het plaggen van de bodem en overbegrazing door vee. Bossen werden in de negentiende eeuw aangeplant met grove dennen voor de houtkap en om verzanding tegen te gaan. Edelherten en wilde zwijnen werden uit het buitenland geïmporteerd toen ze in de negentiende eeuw in eigen land door overbejaging (vrijwel) uitgestorven waren. En dan zijn er bijvoorbeeld ook nog de moeflons, een exotisch schapenras dat in de twintigste eeuw op de Veluwe werd uitgezet, en de met grote grazers gevulde en in onze eigen tijd gecreëerde ‘nieuwe natuur’. Niets is zo natuurlijk als het lijkt.

In Het bedwongen bos beschrijft neerlandicus en schrijver Dik van der Meulen (1963) hoe de Nederlandse natuur van de prehistorie tot nu beïnvloed is door menselijk handelen. De eerste druk verscheen in 2009. De herziene editie uit 2022 is aangevuld met een geactualiseerde inleiding en een laatste hoofdstuk over de afgelopen tien jaar. Het is de voormalige CDA-politicus Henk Bleeker die in het slothoofdstuk een prominente rol speelt. Als staatssecretaris voor landbouw, visserij, natuur en buitenlandse handel in het kabinet-Rutte I bezuinigde hij fors op natuurbeheer en -ontwikkeling. Hij zette een streep door de Ecologische Hoofdstructuur, het slechts ten dele uitgevoerde plan om natuurgebieden in Nederland met elkaar te verbinden zodat wilde dieren zich door het hele land kunnen verplaatsen om voedsel te vinden en zich voort te planten. Volgens de schrijver zijn de negatieve gevolgen van Bleekers beleid nog altijd merkbaar.

Klimaatverandering en het stikstofoverschot werken tegenwoordig nog veel minder in het voordeel van de natuur. Eikenbomen sterven af door droogte en stikstofneerslag. Jonge vogeltjes breken hun pootjes als gevolg van een kalktekort in de door stikstof verzuurde bodem. De natuurliefhebber zou er depressief van worden.

Beekbergerwoud

Dat menselijke activiteiten al eeuwenlang de veroorzaker zijn van de teloorgang van natuur, bewijst Van der Meulen aan de hand van de ondergang van het Beekbergerwoud nabij Beekbergen in Gelderland. Dit laatste stukje oerbos in Nederland werd in de eerste helft van de negentiende eeuw ontgonnen. Omwonenden hadden de plantengroei in het moerasachtige woud weliswaar beïnvloed door bomen te kappen voor haardhout, maar de natuur was hier ontstaan zonder toedoen van de mens. Er stonden elzenbomen van 30 tot 40 meter hoog en je kwam er in grote aantallen planten tegen die je elders in het land niet of nauwelijks zag, zoals de slanke sleutelbloem en knikkend nagelkruid. Toen het besluit viel om de woestenij in cultuur te brengen, kwam niemand daartegen in verzet. Arbeiders zwoegden drie jaar in het zompige en moeilijk toegankelijke gebied totdat op 10 juni 1871 de laatste boom werd geveld. De ontginning werd door velen beschouwd als vooruitgang. De auteur haalt de rentmeester aan die belast was met de uitvoering en die in 1874 vaststelde dat de ontoegankelijke wildernis was veranderd…

“…in eene der schoonste boerderijen in Nederland”.

Dat de auteur neerlandicus is, blijkt uit zijn grote aandacht voor de literatuur in dit boek. De schrijver stelt vast dat de natuur in de Middeleeuwen en ook nog lang daarna vooral werd beschreven als goddelijke creatie. Een voorbeeld dat hij aanhaalt is het door de West-Vlaamse monnik tussen 1265 en 1270 geschreven Der naturen bloeme. Van der Meulen noemt het “een lofdicht op God”, maar ook “een rariteitenverzameling die alle clichéopvattingen over die periode lijkt te bevestigen”. Hij legt uit:

‘Der naturen bloeme’ lijkt een waarschuwing te zijn voor de reisluchtige middeleeuwer. Die kon, als hij zich te ver van huis waagde, op een draak stuiten, een griffioen, een mantichora, een pegasus of een andere exoot die zich bij voorkeur met mensenvlees voedde.

Jac. P. Thijsse

Na naar nog meer relevante middeleeuwse en latere publicaties over de natuur verwezen te hebben, brengt de auteur de onderwijzer en natuurbeschermer Jac. P. Thijsse (1865-1945) ter sprake. In de eerste helft van de twintigste eeuw speelde hij een onuitwisbare rol bij het vergroten van de publieke belangstelling voor de natuur in Nederland. Van der Meulen schreef over hem een in 2018 verschenen portret en ook in Het bedwongen bos komt de natuurpropagandist telkens weer aan bod.

Thijsse wilde dat jong en oud in Nederland er zelf op uit trok in de natuur om deze zelf te beleven. Hij schreef op luchtige wijze over planten en dieren, waarbij hij veelvuldig putte uit zijn eigen ervaringen en anekdotes met evenveel gemak aanhaalde als biologische feiten. Van der Meulen haalt een fragment aan waarin Thijsse smakelijk vertelt over hoe hij en zijn vrouw tijdens een fietstocht verzeild raakten in een zwerm vliegen. Hij noemde ze…

“…kleine vinnige diertjes, als ze krijgen wat ze verdienen, dan hebben ze zeker een onuitsprekelijken, langen, Latijnschen naam en ik denk wel, dat hun larven leven in koemest of anders in veenmodder”.

Van der Meulen concludeert over het werk van Thijsse: “Waar zijn voorgangers zich verloren in dweperigheid, eindeloze opsommingen van dieren en planten en lofzangen op God, die het allemaal toch maar bij elkaar had geschapen, viel Thijsse telkens weer op door dit soort relativerende passages.” Het waren de door Thijsse samengestelde albums met natuurplaatjes, die zaten verpakt bij de producten van Verkade, waarmee hij het grootste publiek bereikte. Van der Meulen noemt de albums “de rijkste natuurzang uit de Nederlandse geschiedenis”. “Met de ontbijtkoek”, zo concludeert hij, “drong de natuur woningen binnen waar voorheen nooit iemand had stilgestaan bij het zingen van de lijster of het uitlopen van de hazelaar.”

Boskabouter

Van der Meulen is vol lof over het werk van Thijsse, maar noemt ook verschillende andere schrijvers en anderen die bijdroegen aan het vergroten van de liefde voor de Nederlandse natuur. Een verrassende pleitbezorger voor de natuur is Jean Dulieu, de geestelijk vader van Paulus de Boskabouter. Het fictieve personage woont in een idyllisch woud met sprekende wilde dieren. Van der Meulen licht toe:

“In een interview in de jaren zeventig vertelde Dulieu dat hij op Terschelling zag ‘hoe alles grondig wordt vernield door ruilverkaveling. Hekjes weg, slootjes weg, houtwal weg. […] Paulus protesteert doorlopend tegen dit soort zaken.’ In de ogen van de auteur was de kabouter dan ook meer dan een vriendelijke kinderboekenheld. ‘Paulus is een natuurbeschermer van het eerste uur. Dat speelt onopvallend door al die verhaaltjes heen.’”

Ruilverkaveling

De ruilverkaveling van na de Tweede Wereldoorlog was goed voor de agrarische productiviteit maar funest voor de natuur en het cultuurlandschap in Nederland. “Tussen 1924 en 1985 werd een gezamenlijke oppervlakte van 1.490.520 hectare verkaveld”, aldus Van der Meulen.

“Overal in Noord-Brabant, de Achterhoek en Twente zijn hagen vervangen door eindeloze rechte asfaltstroken, zodat je je vaak in de Noordoostpolder waant, in plaats van in een eeuwenoud cultuurlandschap.”

Interessant is ook de aandacht voor hoe er in de eerste helft van de twintigste eeuw binnen politieke bewegingen naar natuur werd gekeken. Zo beschrijft Van der Meulen zijn bezoek aan een locatie op de Veluwe, waar voor de Tweede Wereldoorlog socialistische jongeren bij elkaar kwamen in de natuur. Ook vertelt hij over de rol die natuur speelde binnen de nationaalsocialistische beweging. “Beschermd moet de natuur worden door tucht en burgerzin”, zo citeert de auteur uit het programma van de NSB uit 1931, “gepaard aan zeer strenge bestraffing (streng tuchtschool- of tuchthuis-regime) van opzettelijk vernielen.” In bezettingstijd werden er daadwerkelijk enkele maatregelen genomen ter bescherming van de natuur, zoals de Vogelwet van 1944 die bepaalde dat wilde vogels niet meer in gevangenschap mochten worden gehouden. Met onder meer de bouw van bunkers in de duingebieden langs de Nederlandse kust en de houtkap voor de Wehrmacht deden de nationaalsocialisten de natuur echter veel meer kwaad dan goed. “Opvallend was hoe weinig de Duitsers zich aantrokken van de onder hun regime aangescherpte vogelwet”, zo constateert de auteur ook. “Ze roofden op het onbewoonde Waddeneilandje Griend duizenden eieren van sterns die daar broedden, alleen maar om ze op te eten.”

Natuurwaardering

De somber stemmende aantasting van de natuur in heden en verleden loopt als een rode draad door het boek heen, maar gelukkig is niet elke bladzijde gevuld met droefenis. De schrijver concludeert dat aangevoerd door onder andere Thijsse en de door hem opgerichte Verenging Natuurmonumenten de waardering voor de natuur in Nederland in de twintigste eeuw enorm is gegroeid. Natuurbescherming staat tegenwoordig, in tegenstelling tot in de tijd toen het Beekbergerwoud werd gekapt, wel op de politieke agenda.

Wat ook zorgt voor luchtigheid is dat Van der Meulen veelvuldig zijn eigen ervaringen in de natuur aanhaalt, waarmee hij in de voetsporen treedt van de grote Thijsse. Hij doet scherpe observaties over de achteruitgang van de natuur, maar zet zichzelf niet neer als belerende natuurkenner die zich opwindt over de verdwijning van een zeldzaam heidebloemetje. Hij toont zich een goed geïnformeerde, maar objectieve natuurliefhebber die ook anderen hun zegje laat doen, zoals natuurbeheerders en de voormalige landbouwminister Cees Veerman – een CDA’er (en boerenzoon) die het beter met de natuur voorhad dan ‘Cowboy Henk’. Door de Nederlandse natuur vanuit een veelzijdig perspectief te belichten, is Het bedwongen bos een lezenswaardige publicatie voor een breed publiek van geschiedenis- en natuurliefhebbers.

Boek: Het bedwongen bos – Dik van der Meulen

Bekijk dit boek bij: