De tentoonstelling De Romantische ziel is nog één maand te zien in Teylers Museum.
Twee volken, één gevoel
Laten we beginnen met de clichés. Die zijn er niet voor niets. Nederlanders zijn een nuchter volkje. ‘Doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg.’ Koele kikkers in een rustig kikkerlandje dat zelden geconfronteerd wordt met extremen. Niet met politieke en niet met klimatologische uitschieters. Russen staan bekend als sentimenteel. Grote emoties worden niet geschuwd. De afgelopen twee eeuwen hebben ons geleerd dat Rusland wel degelijk een land is van extremen – en niet alleen op weerkundig vlak.
Het valt niet te ontkennen: de Russische beer en de Hollandse kikker verschillen enorm van elkaar. Toch zijn de overeenkomsten, ook op het gebied van de menselijke emoties, ongetwijfeld groter dan de verschillen: er is veel meer dat ons bindt dan dat ons scheidt. Dat zie je bijvoorbeeld in de romantische schilderkunst van de negentiende eeuw.
Verlangen naar geborgenheid en rust
Zeker in Rusland en Nederland heerste tijdens de romantiek een sterk verlangen naar geborgenheid en rust. De werkelijkheid was al onstuimig genoeg; in de kunst zocht men beschutting, troost en afleiding. Al liet men zich soms meeslepen door afbeeldingen van overweldigende natuurkrachten.
De Russische schilder Maksim Vorobjov schilderde in 1842 een dramatische voorstelling van een grote eik tijdens een hevige storm. In het midden is tussen kolkende golven en een felle bliksemschicht, die de boom doorklieft, een schim van een mens te zien die zich wanhopig probeert te beschermen tegen dit donderende natuurgeweld. Zo moet de kunstenaar zich gevoeld hebben. Hij maakte dit werk namelijk na de dood van zijn geliefde echtgenote om zijn grote verdriet zichtbaar te maken. Het resultaat is een meeslepend schilderij waarin twee belangrijke kenmerken van de romantiek te herkennen zijn: de verbeelding van de grootse en overweldigende natuur, en aandacht voor persoonlijke emoties.
Dwalen langs details
Het liefst wilde men tijdens de Romantiek, zowel in Rusland als Nederland, de ogen echter laten dwalen langs de details van lommerrijke landschappen, tintelende ijsgezichten of intieme interieurs.
De Hagenaar Bart van Hove schilderde in 1836 een fraai vergezicht op een Duitse stad aan de Rijn. Ondanks de realistisch aandoende voorstelling van de stad met het goed getroffen effect van de ondergaande zon is het toch vooral een vakkundig opgebouwde fantasie. Van Hove heeft zelfs nooit een stap in Duitsland gezet! Hij combineerde voor het schilderij eerdere schetsen, zijn architectuurkennis en vooral zijn verbeelding. Het doek vormt zo, met zijn zacht gefilterde avondlicht en on-Hollandse aankleding, een bij uitstek romantische droom. Het is wat de schilder Barend Cornelis Koekkoek een ‘bevallige leugen’ noemde.
Een waarachtig kunstwerk
De kunstenaar moest volgens Koekkoek de natuur door en door leren kennen, zodat hij er in zijn atelier in vrijheid een waarachtig kunstwerk uit kon samenstellen. Koekkoek zei:
“In de natuur kunnen wij niet dwalen: alles in haar is waar! En de waarheid moet steeds den kunstenaar een heilige plicht zijn.”
Een schilder moest dan ook zo veel mogelijk naar buiten gaan om te schetsen. In het atelier konden de schetsen worden gebruikt als uitgangspunt voor schilderijen.
Hoe klinkt een schilderij?
Hoe klinkt liefdesverdriet? Of een rivier in de zomer? Leerlingen van het Eerste Christelijk Lyceum (ECL) in Haarlem hebben deze vragen op muzikale wijze beantwoord. Ze maakten associatieve soundscapes bij zestien schilderijen uit de tentoonstelling. Laat je meevoeren en beleef de emoties die de schilderijen verbeelden! Je kunt de muziektour Ziel gratis downloaden op je smartphone via Google Play of App Store.
Dit artikel is gebaseerd op de tentoonstellingscatalogus van ‘De Romantische ziel’. De tentoonstelling is nog t/m 25 mei te zien.
