De sentimentele reis van Laurence Sterne

A sentimental journey through France and Italy van de Ierse schrijver Laurence Sterne verscheen voor het eerst in 1768. Het is een verslag van Sterne’s reis door Frankrijk en Italië in 1765 en de naamgever van de literaire stroming van het sentimentalisme. De hoofdpersoon van het boek, dominee Yorick, laat zijn gevoelens prevaleren boven de tot dan toe in dit soort boeken gebruikelijke geleerdheid, zodoende.

De stichter van Museum Meermanno, baron Willem van Westreenen, bezat niet minder dan drie uitgaven van de Franse vertaling, Voyage sentimental – tot halverwege de negentiende eeuw werd in Nederlands nauwelijks Engels gelezen. Meneer baron had twee uitgaven in het kleine duodecimo (12o)- formaat (waarvan een in twee exemplaren), beide uitgegeven met de drukvermelding ‘Londres’, in 1782 en 1784. Nu heb ik daar mijn twijfels bij, want de boeken vertonen allerlei kenmerken van Frans drukwerk. Maar daarover een andere keer. Misschien wilde meneer baron wel compenseren voor die kleine boekjes, want de andere uitgave is er een in … tja.

Formaat?

Het formaat van oude (papieren) boeken wordt vastgesteld aan de hand van de plaats van het watermerk en de richting van de kettinglijnen in het papier – de lijnen die ontstaan door de koperdraden in de zeef waarmee het papier geschept wordt.

Ik zou bij dit boek denken aan folio, het formaat dat je krijgt door een vel papier in de lengte in tweeën te vouwen. Dan zit het watermerk midden op de bladzijden en lopen de kettinglijnen verticaal. Maar het kan ook (heel groot) kwarto zijn – dat ontstaat als je het vel twee keer vouwt. Het watermerk zit dan halverwege in of op de vouw en de kettinglijnen lopen horizontaal. Zie de tekeningen hiernaast.

Maar kettinglijnen en watermerk ho maar, in deze uitgave van Voyage sentimental. Het boek is gedrukt op velijnpapier. Dat is een papiersoort die halverwege de achttiende eeuw werd uitgevonden door de Engelsman James Whatman. Het verhaal gaat dat hij het maakte in samenwerking met de beroemde drukker John Baskerville uit Birmingham; die zocht een soort papier waarop de fijne schreven van zijn nieuwe letters beter tot hun recht kwamen. Velijnpapier wordt geschept met een geweven zeef, die geen patroon van kettinglijnen in het papier achterlaat. In combinatie met die fijne letters levert dat mooi drukwerk op, maar de bibliograaf heeft het nakijken. Gelukkig hebben we nog een beetje houvast aan het aantal bladen in het katern: dat zijn er vier, het aantal dat je eerder bij kwarto verwacht dan bij folio. We houden het dus op (groot) kwarto.

Jaartelling

Het boek werd overigens uitgegeven in An VII, het jaar 7 van de jaartelling die tijdens de Franse Revolutie werd ingevoerd omdat alles anders moest. Die jaartelling had zo zijn gebreken: het jaar begon in de nacht van de dag waarop de zon het herfstpunt bereikt en dat leidt tot onzuiverheden – het jaar kon beginnen op 22, 23 of 24 september. Bovendien ontbrak een goede regeling voor schrikkeljaren. De revolutionaire jaartelling werd dan ook per 1 januari 1806 met een zucht van verlichting weer afgeschaft (al weet Wikipedia me te vertellen dat het op het moment dat ik dit schrijf de 22e Floréal van het jaar 225 is). Hoe het ook zij: het boek verscheen tussen september 1798 en september 1799.

De uitgever was de Parijse J.E. Gabriel Dufour, die een filiaal in Amsterdam had – en die in hetzelfde jaar 7 ook een kleine (12o) uitgave van Voyage sentimental publiceerde. Het boek werd gedrukt door de beroemde Parijse drukkerij van de familie Didot. Maar niet door de genoemde (Pierre-François) Didot le Jeune: die was al in 1795 overleden.

~ Erik Geleijns – Museum Meermanno