Der Ewige Jude
Toen de beruchte film Der Ewige Jude (De eeuwige Jood) in november 1940 in Berlijn in première ging, was dat een nieuw dieptepunt in de nazipropaganda. Volgens de ondertitel was de film ‘een documentaire over het wereldjodendom’. De commentaarstem was van Harry Giese, wiens stemgeluid ook te horen was in de Duitse bioscoopjournalen. In werkelijkheid was Der Ewige Jude nazipropaganda van de ergste soort. De grimmige boodschap, die werd gebracht in grove termen, was dat Joden niets meer dan ongedierte waren, ‘de parasitaire vernietigers’ van de Europese beschaving.
De oorsprong van de film lag in de nazipogingen om actief een antisemitische houding te propageren onder de Duitse populatie. Passief antisemitisme was reeds wijdverspreid in Duitsland, maar de nazileiding nam daar geen genoegen mee. Aangespoord door de gemengde reacties van het publiek op de pogrom tijdens Kristallnacht in 1938, begon Goebbels met het verscherpen van de antisemitische propaganda om de Duitsers voor te bereiden op de hardere maatregelen tegen de Joden die aanstaande waren. Bioscoopfilms waren hiervoor het ideale medium. Goebbels zag ze als een belangrijk middel voor het kneden van de publieke opinie. Hij had persoonlijk gezorgd voor de uitbreiding van de Duitse filmindustrie en deze in 1937 genationaliseerd. Hij hamerde vervolgens voortdurend op zowel hogere kwaliteit als op het toevoegen van een politieke inhoud en hoopte zelfs dat Duitse films op een dag konden concurreren met die uit Hollywood.
De Duitse filmindustrie werd aldus voor het karretje van de nazi’s gespannen. Propagandafilms, zoals Leni Riefenstahls veelbesproken Triumph des Willens uit 1935, begonnen te verschijnen op de bioscoopschermen door heel het land, samen met de gebruikelijke romantische verhalen en drama’s. Het verschijnen van Der Ewige Jude in 1940 was onderdeel van een cinematografisch, antisemitisch offensief. In datzelfde jaar verschenen ook Jud Süss en Die Rothschilds. De film markeerde desondanks een keerpunt. Terwijl in het overige filmaanbod van fictief of historisch drama de propagandaboodschap gewoonlijk relatief subtiel werd benaderd, was daarvan in Der Ewige Jude geen enkele sprake. De beelden in de film van krioelende ratten en expliciete beelden van rituele slachtingen van dieren waren alles behalve subtiel.
Tentoonstelling
De film was gebaseerd op een eerdere expositie met dezelfde naam, die door Duitsland was gereisd tussen 1937 en 1939. Hierin werden Joden belasterd en ontmenselijkt door verschillende antisemitische mythes in stand te houden. Goebbels propagandisten hadden nu de kans om deze hatelijke boodschappen te verspreiden via het nieuwe medium van de cinema. Der Ewige Jude bevatte dezelfde schadelijke geschiedenisvervalsing, dezelfde onbeschaafde antisemitische stijlfiguren en dezelfde raciale mythologie, maar bereikte een veel groter publiek dan de tentoonstelling ooit deed.
Applaus
Voorafgaand aan de première van wat hij ‘de Jodenfilm’ noemde, gaf Goebbels specifieke instructies. Alleen al in Berlijn opende de film in zesenzestig bioscopen. De gelegenheid werd opgeklopt door de publicatie van deze poster met zijn nep-Hebreeuwse tekst en het kwaadaardige, galgele gezicht met loerende ogen boven een stereotypische haakneus. Sommige versies waren zelfs gedeeltelijk bedekt met een treiterige bijsluiter over de bloederige inhoud, waarin geadviseerd werd dat vrouwen en kinderen een gecensureerde vertoning moesten bijwonen. Al snel schuimbekten nazi-journalisten over de ‘gruwelijke scenes’ in de film en uitten ze hun ‘diepe dankbaarheid’ aan diegenen die zich bezighielden met de taak van het ‘oplossen van de Joodse kwestie’. In rapporten van de SD over de stemming in het land werd vastgelegd dat de ‘hoge verwachtingen’ ten aanzien van de film uitgekomen waren, dat de film als ‘bijzonder indrukwekkend’ werd beoordeeld en dat in München bioscooppubliek zelfs had geapplaudisseerd.
Schoolvoorbeeld nazipropagandafilm
Dankzij de terechte beruchtheid van de film kan Der Ewige Jude worden beschouwd als een schoolvoorbeeld van de nazipropagandafilm: grof, bot en schokkend. Maar in werkelijkheid was de productie een uitzondering. Goebbels was te intelligent om niet in te zien dat propaganda subtiel en dus niet al te expliciet moest zijn. Ze moest verleiden in plaats van confronteren, overtuigen in plaats van intimideren. Misschien tot zijn frustratie begreep hij dat het publiek niet uit robots bestond, die passief wachtten om door hun leiders geprogrammeerd te worden. Daarom was zijn gebruikelijke aanpak een stuk subtieler dan je zou kunnen concluderen aan de hand van Der Ewige Jude. Deze bestond vaker uit verhulde propaganda, verpakt in een ogenschijnlijk apolitieke context. Het is van belang om te beseffen dat de meest succesvolle film uit de naziperiode nauwelijks propaganda was. Die Grosse Liebe (De grote liefde) was het verhaal over een romance tussen een zangeres en een gevechtspiloot.
