Leuven herontdekt Dieric Bouts

In Leuven staat de komende maanden de schilder Dieric Bouts in het middelpunt van het stadsfestival ‘New Horizons’. Dieric of Dirk Bouts (ca. 1415/1420 -1475) was een invloedrijk lid van de ‘Vlaamse primitieven’, maar is minder bekend dan zijn contemporaine collega’s Rogier van der Weyden en Jan van Eyck.

Waar en wanneer Dieric Bouts is geboren, is verloren gegaan in de tijd. Vermoed wordt dat de Vlaamse meester ergens tussen 1415 en 1420 werd geboren in Haarlem. En dus minder Vlaams is dan men in Leuven graag wil geloven. De Vasari van de Lage Landen, schilder en schrijver Karel van Mander (1548-1606), dacht dat te weten.

Zelf maakte Van Mander de reis in omgekeerde richting: als Vlaming ging hij leven en werken in Haarlem. Bouts zal het niet veel hebben geboeid: hij werd geboren in de Bourgondische Nederlanden van Filips de Goede waar dergelijke etiketten geen rol speelden. Een vrij man ging wonen en werken waar hij de beste kansen zag. En Bouts zag die in de rijke Brabantse stad Leuven.

Net zo raadselachtig als zijn geboorteplek is de vraag van wie hij het vak van schilder en tekenaar heeft geleerd. Want toen hij zich rond 1445 in Leuven vestigde, was hij een volleerd meester. Schilders waren in deze tijd niet zozeer kunstenaars, maar meer ambachtslieden. Middenstanders die het vak leerden van een ervaren vakman.

In Haarlem waren er tijdens Bouts jeugd geen toonaangevende schilders woonachtig bij wie hij als leerling kan hebben gewerkt. Althans, daar zijn geen sporen van overgebleven. De meest aannemelijke theorie is dat hij als jongeling in het Vlaamse terecht is gekomen. Kijkend naar zijn werk is het voor hedendaagse kunsthistorici aannemelijk dat hij een leerling is geweest van Rogier van der Weyden.

Leuven

Bouts’ vermoedelijke meester Van der Weyden was als stadsschilder actief in Brussel. In het nabijgelegen Leuven was nog geen grote naam aanwezig. De keuze van Bout om zich juist daar te vestigen was dus vrij logisch. Leuven was zijn positie als hoofdstad van het hertogdom Brabant kwijtgeraakt aan Brussel. En de lakenhandel, die de stad in het verleden rijk had gemaakt, was ingestort. Toch vond Leuven de kracht en het geld om zich opnieuw uit te vinden. Als producent van luxe stoffen, wijn en bier. En als universiteitsstad. De in 1425 gestichte universiteit is de oudste van de Nederlanden. Zij voorkwam dat Leuven in de vergetelheid zou wegzinken.

Toen Bouts in Leuven arriveerde, moest hij al enig vermogen hebben gehad. Want hij huwde in 1448 met een welvarende dame: Catharina van der Brugghen, bijgenaamd ‘Metten Gelde’. En geld huwt geld. Samen kregen ze twee zonen en twee dochters. Het atelier van Bouts steeg snel in aanzien. Toch duurde het nog tot 1472 vooraleer hij de eretitel stadsschilder van Leuven kreeg.

Met de opkomst van de burgerij en de Moderne Devotie gingen mensen steeds meer zelf invulling geven aan hun religieuze belevenis. De Rooms-katholieke kerk was vooral met zichzelf bezig en werd verscheurd door interne conflicten. De adel was druk bezig met oorlog voeren. Er ontstond een nieuwe afzetmarkt voor afbeeldingen van Christus en Maria: kleine schilderijen of iconen die devotie uitstraalden. Enkele voorbeelden van de hand van Bouts zijn Het hoofd van Christus en Christus met de doornenkroon, beide uit 1470. De enige werken overigens die met zekerheid aan Bouts kunnen worden toegeschreven, dateren van na 1457.

Magnum opus

Dieric Bouts’ magnum opus is zonder meer de Triptiek van het Heilig Sacrament of Het Laatste Avondmaal (1468). Dit veelluik maakte hij in opdracht van de Leuvense broederschap van het Heilig Sacrament, die het in 1464 bestelde voor haar kapel in de Sint-Pieterskerk. In het werk komen een aantal zaken samen die Bouts in zijn voorgaande werken ontwikkelde: de verdere ontwikkeling van ruimtelijk perspectief en de realistische weergave van fantasielandschappen.

Het vluchtpunt van het perspectief is de zegenende hand van Christus, om wie een symmetrisch tafereel is geschilderd. De figuur van Christus is opvallend groter dan dat van de andere aanwezigen, de apostelen en de vier meesters van de broederschap, die als bedienden zijn afgebeeld. Het avondmaal vindt plaats in een eigentijds ingerichte kamer. Op de andere panelen worden diverse Bijbelse verhalen via beeld verteld.

Het bekendste werk van Bouts heeft het nodige moeten doorstaan. In 1698 verving de Sint-Pieterskerk het voor een nieuw werk. Het werd ontmanteld, waarbij het hoofdluik weliswaar in de kerk bleef, maar de zijpanelen werden verkocht. Uiteindelijk kwamen ze in de negentiende eeuw terecht in twee Duitse musea: het Kaiser Friedrich Museum in Berlijn en de Alte Pinakothek in München.

Na de Eerste Wereldoorlog moesten die musea ze afstaan aan België als onderdeel van het Verdrag van Versailles (1919); een schrale troost voor de bewuste vernieling van Leuven in 1914. In de Tweede Wereldoorlog namen de Duitsers ze weer mee, om ze samen met zoveel andere roofkunst op te slaan in de zoutmijn bij de Oostenrijkse Altaussee. Daar werden ze gevonden door de Amerikanen en teruggegeven aan België om in de Sint-Pieterskerk definitief te worden herenigd met het hoofdluik.

Het complete stuk is tot 14 januari 2024 van dichtbij te bewonderen in M Leuven als klapstuk van de tentoonstelling Dieric Bouts. Beeldenmaker. Het museum heeft van overal ter wereld werken van Bouts bijeengebracht en tentoongesteld in drie thema’s: portretten, landschappen en perspectief. Daarbij proberen de samenstellers de link te leggen met hedendaagse beeldcultuur.

Portretten van Christus worden getoond naast foto’s van uitgeputte wielrenners en Maria en Kind hangen naast afbeeldingen van Hollywood-sterren en hun baby. De fantasielandschappen van Bouts hangen naast originele tekeningen van onder andere Erik Tiemens en Ralph McQuarrie, die zijn gemaakt voor de productie van de Star Wars-films. Dat zal niet iedereen bekoren. Het benadrukt wel wat Bouts en zijn collega’s in hun tijd waren: makers van beelden en vertellers van verhalen.