Duitse Boerenoorlog (1524-1525)

De Boerenoorlog in Zuid-Afrika, tussen 1880 en 1902, is bij de meeste mensen wel bekend. Maar er is nog een oorlog die zo genoemd wordt, namelijk de Duitse Boerenoorlog – ofwel de Deutscher Bauernkrieg – van 23 juni 1524 tot 15 mei 1525. Het betrof een godsdienstoorlog in het Heilige Roomse Rijk, kort na het op gang komen van de Reformatie. Waarom brak de Duitse Boerenoorlog uit? Hoe verliep deze en wat waren de gevolgen?

Oorzaken van de Duitse Boerenoorlog

De belangrijkste oorzaak van de opstand van boeren, en ook lagere edelen, tijdens de Duitse Boerenoorlog, was de lijfeigenschap die tijdens het ancien regime in het Heilige Roomse Rijk bestond. In de roerige tijd kort na de Reformatie, kwamen boeren in opstand tegen het systeem van feodalisme en horigheid waarvan ze deel uitmaakten. Ze moesten voor de adel allerlei diensten doen en fikse belastingen betalen aan zowel de adel als de Rooms-Katholieke Kerk.

Al in 1493 met de Bundschuh-Bewegung, maar zeker vanaf 1518 ontstonden er met name in het westen en zuiden van het Heilige Roomse Rijk opstanden van boeren, die in 1524 escaleerden in oorlog.

De Reformatie, met name Maarten Luthers accent op vrijheid en onafhankelijkheid (‘een christen is niemands onderdaan’), vormde een belangrijke motivatie voor veel boeren. Zo verwezen de boeren in hun eisenpakket, dat ze in 1525 opstelden en de ‘Twaalf artikelen van Memmingen’ genoemd wordt, meermalen naar de Bijbel en naar Luthers boekje Over de vrijheid van een christen uit 1520.

Luther zelf stond echter afwijzend tegenover de Duitse Boerenoorlog en publiceerde daarover in 1525 het pamplet Wider die Mordischen und Reubischen Rotten der Bawren. Andere reformatoren, onder wie Huldrych Zwingli en Thomas Müntzer (Monezer), spraken zich wel uit voor de boeren.

Verloop van de Duitse Boerenoorlog

De onrust ontstond vanaf 1524 met name door rondtrekkende predikanten, die opruiende preken hielden. Een soort prelude dus van de hagenpreken, die in 1566 in de Republiek der Nederlanden tot de Beeldenstorm leiden. Het betrof onder meer de predikers Thomas Münzer, Nicholas Storch, Balthasar Hubmaier, Johannes Denk, Jacob Wehe en Sebastian Franck.

De boeren vormen op tal van plekken in het zuiden en westen van het Heilige Roomse Rijk eigen legertjes. Hiermee vielen ze burchten, kastelen, kerken en kloosters aan. De vorsten verdedigden zich door huurlegers samen te stellen. De eerste grote slag in de Duitse Boerenoorlog vond plaats op 23 juni 1524 in het Wutachtal nabij Stühlingen. Een groot leger van boeren trok hierbij op tegen graaf Sigmund II von Lupfen. In de veldslagen en schermutselingen die in het jaar hierna nog volgden, vielen in totaal tussen de 70.000 en 100.000 doden.

De Boerenoorlog in het Heilige Roomse Rijk kwam op 15 mei 1525 officieel ten einde, toen de samenwerkende Duitse vorsten de boeren versloegen in de Slag bij Frankenhausen. Zo’n 6000 goed bewapende Saksische en Hessische troepen, zowel infanterie als ruiterij, onder leiding van graaf Georg met de Baard en Filips I van Hessen, versloegen een provisorisch bewapend boerenleger. De boeren, meer dan 6000 man, werden uitgemoord. Een dag later werden nog eens 300 gevangengenomen boeren, met name leiders, geëxecuteerd. Deze executies voerden de vorsten zonder proces uit. Er werden ook boeren vrijgelaten, maar zij kwamen in de Rijksban ofwel: ze werden vogelvrij verklaard.

Belangrijkste gevolgen van de Duitse Boerenoorlog

De boeren kregen niet wat ze wilden en de heersende macht, de adel en geestelijkheid, behield zijn macht. Daarbij verloor de lage landadel – door de verwoestingen en chaos tijdens de oorlog – haar macht aan de hogere adel.

Het zou nog tot 1848 duren voordat het feodalisme in Duitsland officieel afgeschaft werd. Dat was rijkelijk laat vergeleken met bijvoorbeeld Frankrijk, waar dit tijdens de Franse Revolutie van 1789 ‘al’ gebeurde.

Lees ook: De Vroegmoderne tijd (ca.1450-1800): kenmerken, tijdlijn & samenvatting
…of: De Boerenoorlogen in Zuid-Afrika (1880-1902)
Boek: Luther. Zijn leven, zijn werk – Sabine Hiebsch

Bronnen ▼