In de nacht van 9 op 10 november 1989 viel, tot verrassing van velen, de Berlijnse Muur. Op 28 november maakte de Duitse bondskanselier Helmut Kohl zijn tienpuntenplan bekend. Hierin somde hij stapsgewijs op hoe de Bondsrepubliek Duitsland (BRD, West-Duitsland) en de Duitse Democratische Republiek (DDR, Oost-Duitsland) weer één land zouden kunnen worden.
Koude Oorlog
Duitsland was na de Tweede Wereldoorlog opgedeeld. De vier geallieerde overwinnaars – Verenigde Staten, Sovjet-Unie, Groot-Brittannië en Frankrijk – bezetten ieder een deel van Duitsland. Er werd zelfs overwogen om het land, dat pas in 1870 een natiestaat was geworden, blijvend op te splitsen in meerdere kleinere landen.
In zekere zin is dat voorkomen door het uitbreken van de Koude Oorlog. Europa zou verdeeld worden in een kapitalistisch Westen, militair verenigd met de Verenigde Staten en Canada in de NAVO en een communistisch Oosten, via het Warschaupact militair verbonden aan de Sovjet-Unie. Deze grens liep dwars door Duitsland. De drie westerse bezettingszones zouden de basis vormen voor West-Duitsland, het door het Sovjets beheerde landsdeel werd Oost-Duitsland.
Geen van beide blokken wilde dat Duitsland na eventuele hereniging bij het andere blok ging horen. Hereniging was eventueel mogelijk geweest als Duitsland dan neutraal zou worden. Aangezien West-Duitsland groter was, zou de NAVO daarmee echter een aanzienlijk verlies lijden. West-Europese landen vroegen zich daarnaast af of een neutraal Duitsland wel lid zou blijven van de Europese Gemeenschap.
In 1985 werd Michail Gorbatsjov secretaris-generaal van de communistische partij. Hij liet de Sovjet-Unie een meer verzoenende koers varen richting andere landen. Gehoopt werd dat dit toenadering tussen West- en Oost-Europa mogelijk kon maken. Wellicht zou op den duur ook Duitsland herenigd kunnen worden. Maar tot de val van de Muur werd aangenomen dat het nog vele jaren zou duren.
‘2 + 4’
Kohl wekte de indruk hereniging te zien als een zaak tussen de twee Duitse regeringen. In het buitenland werd diens eigenmachtige optreden met argwaan bekeken. Probeerde hij andere landen voor voldongen feiten te stellen?
Staatsrechtelijk gezien was na de Tweede Wereldoorlog nooit een vredesakkoord getekend. Duitsland had zich onvoorwaardelijk over moeten gegeven. Technisch gezien viel het nog steeds onder het beheer van de vier geallieerde machten. Een punt dat Duitse politici achterhaald vonden. BRD en DDR bestonden al sinds 1949. De BRD was lidstaat van de EG en de NAVO. Om nu te doen alsof het geen soeverein land was…
Na zware diplomatieke druk stemde Kohl in met overleg tussen de twee Duitslanden en de vier andere landen. Dit werd het ‘2 + 4’-overleg genoemd. Al probeerden de Sovjet-Unie en Frankrijk daar eerst nog ‘4 + 2’ van te maken.
Bondgenoten
Van de drie westerse landen kon Kohl steun verwachten van de Verenigde Staten. Van het Verenigd Koninkrijk aanvankelijk niet. Frankrijk nam een middenpositie in. De Amerikaanse president Bush was voor vereniging en voor lidmaatschap van het verenigde Duitsland van de NAVO. Hij zag dit als blijk van democratisering. Hij hoopte dat de NAVO ook na de Koude Oorlog zou blijven bestaan als Westers bondgenootschap. Deze zou zich op veiligheidskwesties moeten richten en een meer politieke tak ontwikkelen.
De Britse premier Margaret Thatcher was nog niet zover. Tegenover Duitsland was zij bevooroordeeld: ze was het altijd blijven beschouwen als de vijand uit de Tweede Wereldoorlog. Mede daarom was er nooit een goede werkrelatie ontstaan tussen haar en Kohl – die, als christen-democraat met rechts profiel, beschouwd had kunnen worden als conservatief. Thatcher was tegen hereniging: hoe lang zou het duren voordat Duitsland weer het continent zou willen overheersen? Zij hoopte dit met Frankrijk tegen te kunnen houden. Januari 1990 had zij een persoonlijk onderhoud met de Franse president François Mitterrand. Toen die te kennen gaf dat hereniging onvermijdelijk was, legde zij zich erbij neer.
Mitterrand meende dat de Duitsers het recht hadden één land te vormen, mits het vreedzaam en democratisch gebeurde. Wel was hij bezorgd om de internationale gevolgen. Als het Westen te triomfantelijk zou doen, te snel zou proberen de landen van het voormalige Oostblok bij het Westen te krijgen, kon in de Sovjet-Unie de stemming omslaan. En als de positie van Gorbatsjov verzwakte, kon die opgevolgd worden door een havik en was het gedaan met de ontspanning.
Gorbatsjov en de DDR
Toen in maart bij de – enige werkelijk democratische – Oost-Duitse verkiezingen een ruime meerderheid voor aansluiting bij West-Duitsland koos, maakte Gorbatsjov geen bezwaar. Wel eiste hij aanvankelijk dat Duitsland niet lid zou blijven van de NAVO. In de zomer van 1990 liet hij deze eis varen. Door de interne economische problemen zou de Sovjet-Unie niet in staat zijn geweest om eenwording te verhinderen. Het hielp dat Kohl en diens buitenlandminister Genscher met de Sovjet-Unie onderhandelden over toekomstige diplomatieke en economische betrekkingen.
Zodoende gingen alle vier de voormalige bezettingsmachten akkoord. Toen de twee landen 3 oktober 1990 één Duitsland werden, deden de vier ook afstand van hun voogdij over het land. Duitsland werd definitief soeverein.
Lees ook: Het tienpuntenplan van Helmut Kohl voor de Duitse hereniging
…of: De Stalin-nota van 1952 – Een vroege kans op een Duitse hereniging?
