‘Einde Atlantisch tijdperk is in zicht’

Wie ‘geopolitiek’ googelt komt momenteel op 214.000 treffers. ‘Hydropolitiek’ had er slechts 1640. Wat ‘hydropolitiek’ betekent is zelfs nog niet op Wikipedia te vinden. Het woord is recent geïntroduceerd door politicoloog Haroon Sheikh, medewerker van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) en docent filosofie aan de Vrije Universiteit. Volgens hem zal ‘hydro-‘ (= water) een steeds grotere rol gaan spelen in de wereldpolitiek, naast de nu nog overheersende rol van de ‘geo-‘ (= aarde); de landenpolitiek die nu nog wordt bepaald vanuit de hoofdsteden.

Hij schreef er een boek over, Hydropolitiek – Samenwerking en conflict op zeven zeeën. Het is een vervolg op De opkomst van het Oosten (2016), een studie naar verschuivende verhoudingen op de Euraziatische vlakte, over de eurocrisis en de terugkeer van een machtig Rusland, de onrust in het Midden-Oosten en de economische opkomst van China; hij is niet de eerste die daar tekenen in ziet van het einde van het Atlantische tijdperk.

Haroon Sheikh (1980), zoon van een Pakistaanse vader en Surinaamse moeder, studeerde bestuurskunde, politicologie en filosofie in Leiden en Oxford en promoveerde op een onderzoek naar de invloed van tradities op moderne samenlevingen. Hij wijst er in Hydropolitiek op dat de ‘landmachten’ de ‘zeven zeeën’ hebben ontdekt als onmisbaar onderdeel van hun mondiale ambities en dat het water daarin een steeds grotere rol zal gaan spelen.

Chinese parade

Het boek begint met een ‘bijzondere militaire parade, die internationaal weinig aandacht vond’: op 12 april 2018 in China, op het eiland Hainan. President Xi Jinping bewonderde op deze volgens Chinese kranten ‘grootste vlootschouw sinds 600 jaar’ het eerste Chinese vliegdekschip (gekocht van Oekraïne na de val van de Sovjet-Unie; er zijn er intussen nog twee in de maak) en de nieuwste onderzeeërs die kernkoppen kunnen afschieten met een bereik van 7000 kilometer.

Zes eeuwen geleden voer Zheng He (ca. 1371-1435), een Chinese enuch en admiraal, met immense schepen de wereld over. Hij bereikte Indonesië, Sri-Lanka, het Midden-Oosten en zelfs de Oost-Afrikaanse kust. Van alle vandaag opkomende machten heeft China volgens Sheikh de grootste ambities op het water. De veelbesproken Nieuwe Zijderoute gaat niet alleen over land, maar ook over zee.

“China beseft dat zeemacht cruciaal is in de moderne tijd. Moderne macht is gebaseerd op welvaart, en die komt voort uit handel, die voor het overgrote deel via het water plaatsvindt. China moet daarom een zeemacht worden, en dat doet het door te investeren in de marine en door ook op zee een nieuwe infrastructuur aan te leggen. Langs de randen van Eurazië zet het een haveninfrastructuur op in landen als Myanmar, Sri-Lanka, Pakistan, Djibouti en Griekenland.”

Opkomende machten

De filosofie van de hydropolitiek wordt besproken aan de hand van de zeven volgens hem belangrijkste zeeën: de Middellandse Zee, de Arabische Zee, de Indische Oceaan, de zeer verschillende Zuid- en Oost-Chinese zee, de Amerikaanse zeeën en als afsluitend hoofdstuk de Noordzee met een vooraanstaande plaats voor Nederland. Sheikh gaat uitvoerig in op hun fascinerende en soms gewelddadige geschiedenis, soms gekenmerkt door controverses met hun buren, ook al omdat hij aan het eind concludeert dat oude patronen weer terug zullen keren:

“De moeizame Brexit past binnen het eigenzinnige eilandbewustzijn dat de Britten altijd heeft gekenmerkt. Door de Brexit verliest de Europese Unie haar grootste voorvechter van open markten. Nederland en de Scandinavische landen zijn relatief liberale landen, die een gedeeld belang hebben bij het tegengaan van te sterke centralisatie en overheidsinterventie door Duitsland en Frankrijk. Lage schulden, budgetdiscipline, geen subsidies en quota zijn beleidsvoorkeuren die ze delen. Niet voor niets trekken deze landen al naar elkaar toe en wordt in die context verwezen naar de oude traditie van de Hanze.”

Oude zeemachten als Groot-Brittannië, maar vooral Amerika, waar de zeemacht een cruciaal onderdeel was van sterke samenlevingen, moeten zich volgens Sheikh heroriënteren op hun plek in de wereld. Er komen naast China nieuwe machten op, in de Perzische Golf en in Zuid- en Zuidoost-Azië, waarin vooral India een grote maritieme macht zou kunnen worden

Zo groeit de Chinese invloed op de dienstensector in bijvoorbeeld Maleisië, Thailand en de Filipijnen zo sterk dat het opkopen van huizen door rijke Chinezen er tot een tegenreactie heeft geleid die China er aan de onderhandelingstafel bracht. Het ziet er naar uit dat de drie landen uitgroeien tot een dienstensector voor de Chinese middenklasse.

Nieuwe tijgers

Maar ook ‘nieuwe tijgers’ liggen er op de loer. Sheikh voorziet een goede toekomst voor Myanmar, ooit één van de meest geïsoleerde landen ter wereld. De ‘opening’ in 2010, waardoor het militaire regiem enige macht uit handen gaf en een eind maakte aan het huisarrest van haar beroemdste oppositieleidster en winnaar van de Nobelprijs voor de Vrede (1991) Aun San Suu Kyi. Daarna ontwikkelde ze zich echter, tot verbijstering van haar bewonderaars, tot verdedigster van de Birmaanse vervolging van de islamitische Rohingya’s. Intussen heeft China er veel macht verworven. De geografische ligging schept de mogelijkheid China over land met India, ook een potentiële reus, te verbinden. Bovendien bezit Myanmar na Indonesië de grootste gasreserves van de regio.

Vietnam heeft een relatief sterke en capabele overheid met groot respect voor kennis en onderwijs en volgens Sheikh groeimogelijkheden die economische wonderen als Zuid-Korea, Taiwan, Singapore en China kan evenaren. De grootste dynamiek is volgens hem te verwachten van Indonesië (260 miljoen inwoners, bijna 16.000 eilanden en een enorme diversiteit aan culturen, waaronder de grootste moslimbevolking en de grootste democratie van de wereld op twee na: de VS en India.

India in opkomst

En in India waait, na de crisis van 1991 toen de reserves bijna uitgeput raakten, een ‘nieuwe moessonwind’. Waar China groeit op alle domeinen waar de overheid zich op richt, groeit India juist daar waar de overheid zich terugtrekt.

Chennai, vroeger bekend als Madras, is groot geworden door de productie van auto’s en elektronica. Intussen bloeit in het land het digitale betalingsverkeer, de mobiele telefoonmarkt en het grootste biomedische systeem ter wereld: in Aadhaar zijn de irisscans en vingerafdrukken van meer dan een miljard Indiërs opgeslagen. Het ‘meest ambitieuze programma voor een digitale overheid ter wereld’ trekt volgens Sheikh internationaal nog slechts weinig aandacht.

Het zijn, met Taiwan en Zuid-Korea en het nog min of meer zieltogende Japan, de ‘nieuwe tijgers’ die een belangrijke rol kunnen gaan spelen in de wereldeconomie.

Hugo de Groot

De Nederlandse rechtsgeleerde Hugo de Groot (1583-1645) is cruciaal geweest in het verbinden van het water met handel en vreedzame relaties. In zijn idee heeft God de handel gegrift ‘in de natuur der dingen’ door niet elke plek te bevoorraden met alle noodzakelijkheden van het leven. Daardoor zijn de volkeren aangewezen op elkaar, wat de onderlinge vriendschap bevordert.

Hugo de Groot schreef in 1609 zijn Mare Liberum (‘De Vrije Zee’); de term die in het internationaal recht of volkenrecht wordt gebruikt voor het principe van vrije handel op zee. Aanleiding was de inbeslagname, vijf jaar eerder, van een Portugees schip door de Nederlandse admiraal Jacob van Heemskerk; dat was voortaan dus verboden.

Volgens dit principe is de zee van iedereen en hebben alle landen er vrije toegang toe om te reizen en handelen. Die gedachte is tegenwoordig maar moeilijk te volgen, schrijft Sheikh:

“Het paste bij een tijd waarin er nog geen natiestaten waren met strikt bewaakte grenzen en de zee voor schepen nog erg gevaarlijk was. Schepen mochten daarom altijd een beroep doen op de gastvrijheid van een kustlijn. In onze tijd behoort de kustlijn natuurlijk gewoon tot het territorium van een land. Dat grenst tegenwoordig ook voor een deel van de zee dat aan de kust grenst: de territoriale wateren.”

Maar er is meer veranderd. De moderne wereld karakteriseert zich door de opkomst van het kapitalisme, de moderne markteconomie, de opkomst van privébezit. Om het kapitalisme goed te laten functioneren is het belangrijk dat de zeeën niemands bezit zijn.

“Maar het ‘buiten’ is niet onbegrensd: we kunnen er niet onbegrensd afval in dumpen of er vis uit halen. Daarmee lijkt ook het kapitalisme op een keerpunt te staan.”

Geopolitiek dominant

Sheikh constateert dat geopolitiek gedurende het grootste deel van de geschiedenis dominant is geweest. Eeuwenlang was de Euraziatische vlakte het hart van de menselijke beschaving. In de hoofdsteden werden de beslissingen genomen die voor heel continenten ingrijpende gevolgen hadden. De grootste bedreigingen voor China kwamen over land, met als blijvend symbool de Chinese Muur die nomadische stammen tegen moest houden, terwijl het landconflicten uitvocht met zowel de regerende Kuomintang als de Japanse bezetter.

Maritieme gemeenschappen ontstonden aan de randen van landrijken, maar speelden slechts een rol in de periferie. Het Romeinse Rijk, het islamitische kalifaat en het Chinese keizerrijk keken volgens Sheikh ‘met dedain naar het water en naar de waarden van de hydropolitieke gemeenschappen langs de kust. Die misten eer, moed en zuiverheid, en de zeevolken waren laks in hun moraal’.

Maritieme gemeenschappen hebben dan ook een heel andere mentaliteit, stelt hij.

“Ze worden gekenmerkt door een viertal eigenschappen: ze zijn egalitair, ondernemend en innovatief, en ze hebben een wiskundige blik op de wereld”.

Ze zijn, kortom, veel flexibeler, wat in de toekomst een groot voordeel kan blijken.

Klimaatverandering

De klimaatverandering speelt in het boek van Sheikh op de achtergrond een rol, met name als het gaat om de economische consequenties. Die worden uitvoerig beschreven, maar ze doen vermoeden dat de grootmachten nauwelijks geïnteresseerd zijn in de geografische gevolgen. Ze blijken niet afkerig te zijn van smeltende Poolkappen, al zullen daardoor elders eilandenrijken verdwijnen en in Nederland Amersfoort wellicht ‘aan zee’ komt te liggen. Elders openen de dreigende dramatische gevolgen aanlokkelijke perspectieven.

De ‘noordelijke doorvaart’ kan de zeereis tussen Sjanghai en Rotterdam met maar liefst 4000 kilometer inkorten. Rusland, officieel het grootste land ter wereld met een enorme kustlijn, beschikt over een beroerde geografische infrastructuur. Op Vladivostok in het verre Oosten na (veel dichter bij Japan dan bij Moskou) beschikt het niet over ijsvrije havens. Als de klimaatverandering doorzet kan de noordelijke doorvaart rendabel worden en is het voor Rusland verleidelijk om daar een zeemacht te stationeren.

Ook China is geïnteresseerd in een maritieme route door de Noordelijke IJszee, zo blijkt uit een Chinese publicatie uit 2019 waarin gesproken wordt over een ‘Arctische zijderoute’, als aanvulling op de reeds zes geplande zijderoutes over land.

Overigens hebben de VS daarbij, aldus Sheikh, sterke strategische troeven in handen. Om de doorvaart compleet te maken moeten de schepen door de Beringstraat, tussen Siberië en Alaska, die in tijde van militaire spanning zou kunnen worden geblokkeerd. Maar plannenmakers denken al verder. De VS hebben over de Beringstraat een spoorbaanverbinding gepland, de Bering Street route (TMK Link); heel verre toekomstmuziek, maar wel een plan. Overigens wordt er ook aan gedacht om er een tunnel aan te leggen.

En de Amerikaanse president Trump wilde zelfs Groenland kopen; een wild plan dat onmiddellijk door Denemarken is afgewezen. Trump heeft een vooruitziende blik. Onder de nu nog tot drie kilometer dikke sneeuwlaag bevinden zich onder (veel) meer zeldzame edelmetalen in de grond die gebruikt kunnen worden in de productie van elektrische auto’s en smartphones. Maar dan moet die sneeuw er eerst weg.

Nederlaands Watermanagement

Voor Nederland – uiteindelijk toch ook zijn vaderland – heeft Sheikh een bijzondere plaats in het boek gereserveerd. Hij beschrijft dat de Nederlandse relatie met het water begon door greppels en kanalen te graven om het water van de veengrond weg te leiden. Er ontstond nieuwe, vruchtbare landbouwgrond. Medemblik, aan de rand van het Waterland, werd doorvoerplek voor handel vanuit de Rijn naar Engeland en Scandinavië. Maar ook spoelden dorpen en steden weg door overstromingen en dat lot bleef ook Medemblik niet bespaard. Daardoor ontstond de traditie van watermanagement: het ‘polderen’. De handelssteden verbonden zich op een hydropolitieke strook land langs de kusten: ‘Hanzesteden’ als Kampen, Deventer en Zutphen, via steden in Duitsland en aan de Baltische kusten tot zelfs het Russische Novgorod. Volgens Sheikh bereidde de Hanze de opkomst voor van de Nederlandse Republiek, die tijdelijk één van de toonaangevende landen van de wereld zou worden.

Engeland beschrijft hij als een eilandstaat. De Britten symboliseren bij uitstek de maritieme wereld van individuele vrijheid, initiatief en decentralisatie. De Brexit noemt hij de ‘normale toestand’, want de periode van eenheid die eraan voorafging was schijn. Het land heeft het ‘Continent’ altijd met argwaan bekeken. Het land trad niet toe tot te Europese Unie om de Europese integratie te bevorderen, maar om te voorkomen dat de EU de Britse belangen zou schaden.

‘Nu moet het land opnieuw de wereldzeeën op, op zoek naar nieuwe bondgenoten. Wie zullen dat zijn?’

Zelfs gewonnen land niet ‘heilig’

Nederland bezit dezelfde ‘maritieme’ eigenschappen als Engeland, maar is in het oosten en zuiden verbonden met de Euraziatische vlakte. De nabijheid van andere landen heeft ook invloed gehad op de vorming van de Nederlandse samenleving. Nederland was één van de eerste echt dichtbevolkte stedelijke samenlevingen en is nog steeds één van de dichtstbevolkte landen van de wereld. En het oude gezegde God schiep de wereld, maar Nederland is door de Nederlanders geschapen geldt nog steeds. ‘Watermanagement zit in de Nederlands genen’.

Dat staat volgens Sheikh haaks op het nationalistische idee een ‘heilig land’ te verdedigen, wat in landen als Rusland, Frankrijk, Israël en Duitsland ‘historisch’ en ‘een traditie’ is. Hij wijst er op dat stadhouder en koning in ons land al snel in hun handelen werden beperkt. In het bestuur van de VOC mocht Amsterdam nooit meer dan acht leden van de ‘Heeren Zeventien’ verkiezen, om te voorkomen dat de hoofdstad zou domineren. Katholieken, protestanten, socialisten en liberalen richtten hun eigen ’zuilen’ op om voor de eigen belangen op te komen en artikel 21 van de Grondwet garandeerde godsdienstvrijheid.

Atlantische mentaliteit

Nadat de Republiek de wereldhandel domineerde is Nederland altijd een belangrijk knooppunt gebleven. De KLM is de oudste luchtvaartmaatschappij ter wereld en Schiphol barst uit zijn voegen. De Amsterdam Internet Exchange (AMS-IX) is volgens Sheikh het grootste internetknooppunt ter wereld. De haven van Rotterdam is de grootste van Europa en de negende van de wereld; Amsterdam heeft de vijfde haven van Europa. Naar het zuiden zijn snelle spoorwegverbindingen, maar snelle treinreizen naar Berlijn, Warschau en Moskou stuiten vooralsnog op afwijkende spoorsystemen in het Oosten.

Volgens Sheikh moet Nederland zich beter aanpassen aan de veranderende mondiale verhoudingen, waarin de grootmachten zullen blijven domineren.

“We zouden bijvoorbeeld een maritieme liga van kleine pioniers kunnen oprichten met landen als Singapore, Denemarken, Zuid-Korea en Oman, om het multilateralisme te versterken in een tijd dat grootmachten als China, Rusland, maar ook Amerika steeds meer unilateraat handelen. De Liga van Kleine Pioniers kan een forum zijn waarin kwetsbare en innovatieve landen elkaars positie versterken door steun en kennisuitwisseling. Als hydropolitiek land moeten we verbindingen creëren met China’s maritieme Zijderoute, zowel via het zuiden als via de toekomstige route in het noorden. Als kruispunt horen we een strategie te hebben voor zowel de nieuwe orde aan land als voor de nieuwe routes op zee’.”

Zeker in het Westen leven we volgens Sheikh nog sterk vanuit de mentaliteit en ideeën van het Atlantische tijdperk; ‘dat het Westen een soort mysterieuze kwaliteit bezit waardoor het leidend zal blijven in de wereld’ en dat bijvoorbeeld de Chinezen slaafse, autoritaire wezen zijn, want ze zijn ‘niet klaar voor democratie’.

“Die manier van denken verhindert dat we de wereldorde begrijpen die nu bestaat. We zullen er fouten door maken en conflicten mee veroorzaken. De beste gids is paradoxaal genoeg het verleden, omdat oude patronen uit de geschiedenis nu terugkeren. Door die te bestuderen kunnen we de oogkleppen van het heden afleggen en een vrijere en creatievere verhouding tot de toekomst aannemen.”

Boek: Hydropolitiek – Samenwerking en conflict op zeven zeeën

Bekijk dit boek bij: