Enige maanden geleden verscheen mijn nieuwe boek, Goden, monsters en helden: de mythologie van de oude Grieken. Een positieve recensie hiervan verscheen eerder op deze website, tot groot genoegen van deze schrijver.
Het boek is gebaseerd op een syllabus die ik ooit heb geschreven voor een cursus Griekse mythologie die ik ondertussen ettelijke keren heb verzorgd en ook volgend jaar weer ga geven. Een probleem waar ik tegenaan liep was dat er namelijk geen goed boek in het Nederlands beschikbaar was dat niet alleen een samenvatting gaf van de Griekse mythen, maar ook de bronnen behandelden. De syllabus moest die leemte opvullen en ik ben erg blij dat het nu in uitgebreide vorm door Uitgeverij Athenaeum in Amsterdam is gepubliceerd.
In mijn boek behandel ik bij elk verhaal kort wie onze belangrijkste bronnen zijn. Deze worden in het literatuuroverzicht bovendien nader behandeld. Belangrijk daarbij is dat het de lezer duidelijk wordt dat voor elk verhaal doorgaans verschillende versies de ronde deden. Een klein voorbeeld: in de Homerische Ilias is de vuurgod Hephaistos (Hephaistos) getrouwd met Charis, maar in de Odyssee is hij gehuwd met Aphrodite.
Wie de oudheid bestudeert heeft namelijk te maken met een groot probleem: het materiaal dat aan ons is overgeleverd is onvolledig. We kennen het verhaal van Oedipus (Oidipous) uit bijvoorbeeld de toneelstukken van Sophocles. Volgens Sophocles stak Oedipus zich de ogen uit en ging hij in ballingschap toen hij ontdekte dat hij met zijn moeder was getrouwd, maar Homerus maakt hiervan geen enkele melding: volgens de dichter bleef Oedipus, nadat hij ontdekte wie zijn echte ouders waren, gewoon regeren als koning van Thebe.
In het oude Griekenland zullen verschillende streken, steden en dorpen hun eigen verhalen hebben gehad. Het probleem is dat de meeste van deze lokale verhalen verloren zijn gegaan. Soms hebben we geluk en beschikken we over teksten, die we naast elkaar kunnen leggen om verschillen te duiden, zoals in de hierboven genoemde voorbeelden. Maar lokale varianten kunnen we ook ontdekken door de archeologische bronnen te bestuderen.
De oude Grieken zijn beroemd om hun beschilderde vazen, waarop allerlei scènes te vinden zijn. Naast afbeeldingen van het dagelijks leven of oorlog voeren, treffen we ook scènes aan gebaseerd op mythen die toen de ronde deden. Soms vullen deze de teksten aardig aan, zoals de vele afbeeldingen waarop de Griekse held Achilles de strijd aangaat met de Trojaanse held Hector, of waarop Heracles de Amazonen bevecht.
Maar soms komen we ook mythologische afbeeldingen tegen die we niet kennen uit teksten. Een heel fraai voorbeeld treffen we aan op de binnenkant van een Attisch roodfigurige beker van de schilder Douris. Hierop zien we links een man die door een reusachtige slang (draak) wordt uitgebraakt; rechts zien we de godin Athena. Op de achtergrond staat een boom afgebeeld met een schapenvel. Dat laatste maakt duidelijk dat we hier te maken hebben met een scène uit het verhaal van de Argonauten, de bemanning van het schip de Argo dat onder leiding van Jason afreisde om het Gulden Vlies te bemachtigen.
De jongeman moet dus haast wel de Griekse held Jason zijn. Athena treedt als beschermster van helden vaak op in de mythologie. De draak kennen we uit de teksten als de bewaker van het Gulden Vlies. Maar geen enkele tekst maakt melding van deze specifieke gebeurtenis: we hebben geen idee hoe Jason in de draak terecht is gekomen. Misschien was dit een alternatief verhaal waarbij Jason bij het stelen van het Vlies door de draak te pakken was gekregen en opgeslokt, en vervolgens door Athena uit zijn netelige positie is bevrijd. We weten het niet zeker.
Vaasschilderingen en andere kunstuitingen vormen een belangrijke bron voor het achterhalen van alternatieve versies van Griekse mythen. Maar er zijn nog andere archeologische bronnen die we kunnen inzetten. Een mooi voorbeeld is het heiligdom gewijd aan de godin Hera op het eiland Samos. Volgens de teksten was Hera de vrouw van Zeus en de beschermster van huwelijken en volwassen vrouwen.
Maar de vondsten bij haar heiligdom op Samos lijken aspecten van de godin te benadrukken die we niet uit de teksten kennen. Archeologen ontdekten bijvoorbeeld een zogenaamd Schiffsfundament: een stenen basis voor een volledig schip, vermoedelijk een galei. Een dergelijke vondst zou je eerder in verband brengen met Poseidon, de Griekse zeegod. Daarnaast zijn er veel vondsten gedaan die verband houden met paarden, zoals delen van paardenpantsers. Ook dit zou je eerder verwachten bij een heiligdom gewijd aan Poseidon. Hieruit blijkt dat op Samos, bijvoorbeeld, het onderscheid tussen Hera en Poseidon misschien niet zo groot was als elders, of liever dat Hera in verband werd gebracht met aspecten die elders eerder met Poseidon zouden worden geassocieerd.
Als ik iets heb willen bereiken met mijn boek, dan is het wel dat ik duidelijk heb proberen te maken dat de Griekse mythologie veel gevarieerder is dan u misschien wel denkt. Voor wie zich verder wil verdiepen zal helaas uit moeten wijken naar specialistische literatuur in andere talen dan het Nederlands. Maar ook daarvoor biedt mijn boek een handreiking in de vorm van een literatuuroverzicht.
En wie weet? Misschien dat dit het eerste boek is in een reeks van Nederlandstalige werken gewijd aan de Griekse mythologie, waarbij men verder gaat dan het geven van vereenvoudigde samenvattingen.
