Sjibbolet – Moedertaalspreker of niet?

Een sjibbolet (of: schibbolet) is een woord dat gebruikt kan worden om te bepalen waar iemand vandaan komt. Of juist niet. ‘Scheveningen’ is een bekend voorbeeld. Dit woord kan door de meeste Nederlanders probleemloos uitgesproken worden, maar veel buitenlanders hebben, vanwege de moeilijke sch-klank, vaak aardig wat moeite met de Nederlandse uitspraak.

Volgens een bekend verhaal werd het woord ‘Scheveningen’ na de Duitse inval van mei 1940 daarom gebruikt om te achterhalen of men te maken had met een Nederlander of met een Duitse spion. Sprak de aangesprokene de plaatsnaam niet correct uit, en zei die meer iets als ‘sjeeveningen’, dan was dat verdacht. Mogelijk had men dan te maken met een Duitser. Een geboren Nederlander was het in ieder geval niet…

Oude Testament

De oorsprong van het woord sjibbolet is te vinden in het Oude Testament en verwijst naar de strijd tussen de Efraïmieten en de Gileadieten, zoals beschreven in het boek Richteren of Rechters.

Wanneer de Efraïmieten in het geheim de rivier de Jordaan wilden oversteken, werden ze daar vaak staande gehouden door Gileadieten. Die probeerden de afkomst van de reizigers aan de hand van een snelle test te achterhalen. Ze lieten de Efraïmieten hiervoor het woord ‘sjibbolet’ (korenaar) uitspreken. Voor de Efraïmieten was dit vanwege hun regionale accent echter vrij lastig…

Wanneer een Efraïmiet die wilde vluchten vroeg of hij de rivier mocht overteken, vroegen ze hem: ‘Kom jij uit Efraïm?’ Dat ontkende hij natuurlijk, maar dan vroegen ze: ‘Zeg eens ‘sjibbolet’.’ Als hij dan ‘sibbolet’ zei, en het woord dus niet goed uitsprak, grepen ze hem en doodden ze hem ter plekke. Rechters 12:5b-6a (NBV21)

Hieronder enkele voorbeelden van (historische) sjibbolets.

Brugse Metten

Een veel aangehaald voorbeeld van een sjibbolet is de kreet scilt ende vrient (schild en vriend). Tijdens de Brugse Metten, in aanloop naar de Guldensporenslag van 1302, zou deze woordcombinatie volgens sommige bronnen gebruikt zijn door Vlaamse opstandelingen om te achterhalen of ze met moedertaalsprekers te maken hadden of met Franse strijders of spionnen.

Grutte Pier

Volgens de overlevering liet de Friese opstandelingenleider Grutte Pier gevangenen een rijmpje opzeggen om te achterhalen of hij met Friezen van doen had of niet:

“Bûter, brea en griene tsiis, wa’t dat net sizze kin, is gjin oprjochte Fries”

Dit betekent zoveel als: “Boter, roggebrood en groene kaas, wie dat niet zeggen kan is geen echte Fries”. Wie de zin niet overtuigend genoeg uitsprak, werd onherroepelijk gedood.

Rødgrød

In Scandinavië en het noorden van Duitsland kent men het dessert rødgrød. In Denemarken wordt dit gerecht rødgrød med fløde (rode vruchten met room) genoemd. De meeste Denen kunnen dit wel uitspreken, maar voor niet-moedertaalsprekers is dit vrij lastig. Een handig sjibbolet dus…

Oekraïne en Rusland

Tijdens de Russische invasie van Oekraïne in 2022 werd het woord palianytsia (benaming voor een Oekraïense brood) door Oekraïense troepen gebruikt om Russische verkenningstroepen of spionnen mee te identificeren. In sommige gevallen beweerden overmeesterde Russische militairen bijvoorbeeld dat ze Oekraïners waren. Het woord palianytsia kon dan als sjibbolet ingezet worden. Voor Russen is het namelijk vaak vrij lastig om dit woord correct uit te spreken.

Peterselie-bloed

In oktober 1937 werden in opdracht van de Dominicaanse dictator Rafael Trujillo tussen de 15.000 en 40.000 Haïtianen gedood. Sommigen van hen waren enkele jaren daarvoor ineens “buitenlanders” geworden nadat de grens tussen Haïti en de Dominicaanse Republiek officieel werd vastgelegd. Anderen waren, tot ongenoegen van Trujillo, naar het land gekomen om te werken op suikerplantages. De dictator wilde afrekenen met alle Haïtianen in zijn land en gaf zijn mannen opdracht hen op te pakken en vervolgens op speciale locaties te doden.

Om zoveel mogelijk Haïtianen te pakken te krijgen, werd gebruik gemaakt van een sjibbolet. Wanneer de soldaten op straat of in het veld mannen aantroffen waarvan ze vermoedden dat het Haïtianen waren, lieten ze hen een paar takjes peterselie (perejil) zien en vroegen vervolgens: “Hoe heet dit?” Voor de Franssprekende Haïtianen was dit een dramatische vraag. Zij spraken de ‘R’ in dit woord namelijk anders uit dan de Spaanse Dominicanen. En wie het woord ‘verkeerd’ uitsprak, had een groot probleem…

Bronnen ▼