Een uiltje knappen – Betekenis

Een uiltje knappen doen we allemaal wel eens. Vrijwel iedereen weet eigenlijk wel wat deze uitdrukking betekent. Wie een uiltje knapt, doet een lekker en relaxed dutje om even bij te komen en uit te rusten. Meestal betreft het een korte slaapperiode, zoals een middagdutje of een powernap overdag om even weer op krachten te komen. Maar waar komt dit bijzondere gezegde vandaan? Hebben we hier te maken met een verwijzing naar de vogelsoort uil of niet?

De uil in de zegswijze is een vlinder

Veel mensen denken dan de term ‘uiltje’ in een uiltje knappen verwijst naar de vogelsoort. Maar dat is merkwaardig genoeg niet het geval. Het uiltje in de uitdrukking is namelijk een insect. Om precies te zijn: een vlindersoort uit de familie van de nachtuiltjes (noctuidae). Wie aangeeft even een uiltje te gaan knappen, zegt eigenlijk letterlijk dat hij of zij ‘even een vlindertje gaat vangen’. Deze variant, een uiltje vangen, is al eeuwenoud en komen we al tegen in het literaire werk de zeventiende-eeuwse schrijver van P.C. Hooft (1581-1647), in het volgende dichtvers uit 1626:

” ’t Soete groen, tot een verwonder
Lancx het water weeldrigh groeyt,
Dat het vruchtbaerlyck besproeyt.
’t Welck my ’s middaghs doet verlanghen
Om een uyltjen op te vanghen:
Waer ick ’t slapen vind so soet.”

Hooft heeft als dichter aan nog diverse andere zegswijzen gerefereerd, zoals ‘van een leien dakje‘ en ‘de lakens uitdelen‘.

Volgens de verklaarders die de hiervoor genoemde theorie over de oorsprong van een uiltje knappen aanhangen, is deze zegswijze eufemistisch van aard. Iemand die aangeeft een uiltje te gaan knappen, gebruikt het vangen van een vlindertje als ‘smoesje’ om er even tussenuit te knijpen en te kunnen bijslapen. De persoon zegt dan dat hij achter de vlinders aan zit, maar benut de vrijgekomen tijd om even wat slaap te pakken.

Of is het uiltje toch een echte uil?

Naast de net genoemde uitleg circuleert er onder taalkundigen nog een tweede verklaring van de zegswijze een uiltje knappen. Volgens deze verklaring is de uil in een uiltje knappen wel degelijk de betreffende vogel. Zoals bekend zijn uilen dieren die vooral gedurende de nacht leven en dan overdag een dutje doen, ofwel ‘een uiltje knappen’. Het werkwoord knappen moet in deze uitdrukking dan vertaald worden als meepakken of meepikken.

Taalkundigen zien hier een relatie met de zegswijzen ‘een misje knappen’ of ‘een kerkje knappen’. Dit houdt in dat iemand pas later, als de mis of kerkdienst al begonnen is, de kerk binnenkomt om met een half oor nog een stukje religie mee te pakken. Die persoon maakt dan dus korte metten met zijn religieuze ‘plichten’. Maar in elk geval heeft hij of zij netjes de kerk bezocht!

Bronnen ▼