Eleonora van Aquitanië – Koningin van Frankrijk én Engeland

---

Een aanstootgevende vrouw

Op 18 mei 1152 trouwde hertog Hendrik van Normandië in de kathedraal van Poitiers met hertogin Eleonora van Aquitanië. De ceremonie, die haastig en in het diepste geheim was voorbereid, werd zo snel mogelijk uitgevoerd. Het huwelijk zou niet alleen direct na de voltrekking, maar nog decennialang grote gevolgen hebben voor heel West-Europa.

Net als zijn vader trouwde Hendrik een oudere vrouw. Eleonora was 28, Hendrik was net 19 geworden. Hij was een rusteloze jonge soldaat die zich niet erg bezighield met de uiterlijke luister van het adellijk leven. Zijn bruid was haast onwerkelijk glamoureus, beroemd in heel de christelijke wereld vanwege haar buitengewone schoonheid, sterke seksuele inclinatie en eigenwijze politieke persoonlijkheid. En het belangrijkst van alles was dat ze tot ongeveer twee maanden voor het huwelijk koningin van Frankrijk was geweest: de vrouw van Lodewijk VII, moeder van twee Franse prinsessen, wier hertogdom Aquitanië, dat zich vanaf de grens van Anjou uitstrekte tot de Pyreneeën, bovendien een wezenlijk onderdeel vormde van het territoriale bereik van de Franse kroon.

Meesterzet

Hendriks huwelijk met Eleonora van Aquitanië was een van de grootste meesterzetten van zijn leven. Een jonge en ambitieuze speler op het Europese politieke toneel had geen waardevollere bruid kunnen kiezen. Eleonora bracht rijkdom, macht en uitgestrekte landerijen mee. Ze was zelf een ervaren heerseres en politica. En het feit dat zij recentelijk door Lodewijk VII was verstoten, maakte haar des te waardevoller voor een hertog van Normandië die erop uit was om zijn status als vooraanstaand Frans edelman te vestigen.

De levensloop van Eleonora was al buitengewoon. Ze werd in 1124 geboren als de oudste dochter van Willem X, hertog van Aquitanië en graaf van Poitou – een groot begunstiger van de kunsten en een enthousiaste krijgsheer, die afwisselend overhoop lag met de paus of zich vroom onderwierp aan het kerkelijk gezag. Maar naast de vroomheid zat de poëzie de hertogen van Aquitanië in het bloed. De grootvader van Eleonora was Willem IX, de ‘hertog-troubadour’, die misschien wel de scherpzinnigste geest, dichter en liederencomponist van zijn tijd was. Hij componeerde verzen in de taal van Zuid-Frankrijk, het Occitaans, en vertelde de verhalen van verleiding, heldendom en hoffelijkheid die deel uitmaakten van de romantiek van het Zuid-Franse leven. Zijn eigen reputatie, en die van zijn nakomelingen, raakten onontwarbaar vermengd met de visioenen van gepassioneerde hoofsheid die de kern van zijn poëzie vormden. Het huis van Aquitanië ademde zijn karakter.

Willem IX was in 1126 overleden, kort na de geboorte van zijn kleindochter Eleonora. Elf jaar later, in 1137, was ook haar vader Willem X tamelijk plotseling gestorven, terwijl hij op pelgrimage was naar Santiago de Compostela. Door zijn dood bleef de dertienjarige Eleonora achter als de enige erfgenaam van een van de belangrijkste adellijke bezittingen in Europa, maar ook als een kwetsbare wees die dringend bescherming nodig had.

Aquitanië was een enorm uitgestrekt en zeer losjes bestuurd gebied dat meer dan een kwart van heel het middeleeuwse Frankrijk besloeg. Het omvatte Gascogne, de steden Bordeaux en Bayonne, de graafschappen Saintonge, Angoulême, Périgord, Limousin, Auvergne en La Manche. De invloed van de hertogen van Aquitanië strekte zich uit via het graafschap Poitou naar het noorden, maar ook naar het zuiden, waar ze banden hadden met Navarra en Barcelona. Aquitanië was een warm en vruchtbaar land dat via de havens van Gascogne aan de Atlantische kust wijn en zout verhandelde. Het had een belangrijke ‘toeristische’ industrie dankzij de controle over de pelgrimswegen naar Santiago de Compostela, die voor de bergpassen van de Pyreneeën samenkwamen. Voor de vrome reizigers was het een pleisterplaats waar ze nieuwe voorraden konden inslaan en van de gastvrijheid van de regio konden genieten alvorens onder de verzengende zon in de bergen te verdwijnen. Aquitanië leverde degene die het hertogdom controleerde in potentie grote rijkdom, macht en culturele invloed op.

Koningin van Frankrijk

Die controle was echter moeilijk te effectueren. Er was nauwelijks sprake van een centraal bestuur. Macht en gezag waren verbrokkeld over een lappendeken van lastige en opstandige heren wier eed van trouw aan de hertog maar zelden meer was dan een loze formaliteit. Het was voor iedereen duidelijk dat dit geen gebied was waarover een dertienjarig meisje kon heersen. Koning Lodewijk VI was er snel bij, en drie maanden na de dood van haar vader trouwde Eleonora in de kathedraal van Bordeaux met de zeventienjarige prins Lodewijk. De vereniging met de Franse troonopvolger bracht Aquitanië onder de protectie van Parijs.

Maar toen, slechts een paar dagen na Eleonora’s eerste huwelijk, overleed haar schoonvader Lodewijk VI. De tiener Eleonora werd koningin van Frankrijk.

De zuidelijke koningin-hertogin bleek al vanaf het begin niet op haar plaats in de kille monastieke cultuur van het Parijse hof. Er was een hemelsbreed verschil tussen de culturen van het Île-de-France, centraal gelegen in het Parijse bekken, en het grote zuidelijke hertogdom Aquitanië. Zelfs de taal die ze spraken was anders: de langue d’oïl van het noorden verschilde sterk van de langue d’oc die Eleonora en haar omvangrijke gevolg spraken. De koningin was een typische uitbundige, wereldse vrouw uit het zuiden die haar nieuwe echtgenoot zowel fascineerde als angst aanjoeg. Lodewijk VII leidde een uiterst sober leven van boetvaardige vroomheid, terwijl Eleonora de luister van haar status als koningin omhelsde. Zij en haar entourage kleedden zich weelderig en gedroegen zich extravagant. Lodewijk VII droeg een habijt en gebruikte een ascetisch monnikendieet. Volgens Willem van Newburgh klaagde Eleonora in later jaren dat ze met Lodewijk ‘een monnik, geen koning’ had getrouwd. Zelf genoot ze van een rijk paleisleven dat de intiemste kringen rond de koning schokte.

Het huwelijk was vanaf het begin een volkomen mislukking, zowel op persoonlijk als op politiek vlak. Eleonora was in staat, zoals de beroemde Franse abt Bernardus van Clairvaux schreef, om ‘een halsstarrige politieke houding aan te nemen’. Ze sleepte Lodewijk mee in een aantal onverstandige avonturen, zoals een felle oorlog tussen de Franse kroon en de graaf van Champagne, uitgelokt door de onbezonnen affaire van Eleonora’s jongere zuster Petronilla met de graaf van Vermandois. Al heel snel kreeg de koningin in Frankrijk de reputatie dat ze schandalen en politieke chaos veroorzaakte. In de jaren veertig snelde die roep haar vooruit. Toen ze Lodewijk in 1147 op de Tweede Kruistocht naar het Oosten vergezelde, ontstonden er geruchten met betrekking tot vrijwel elk aspect van haar deelname aan de heilige onderneming. Zij kreeg (ten onrechte) de schuld van rampzalige hinderlagen waarmee de kruisvaarders te maken kregen; ze werd er (valselijk) van beschuldigd dat ze samenspande – of sliep – met haar oom, Raymond van Toulouse, heerser over het prinsdom Antiochië. Latere kroniekschrijvers verspreidden zelfs het gerucht dat ze een affaire had gehad met de grote moslimheerser Saladin en geprobeerd had er samen met hem vandoor te gaan op een boot – wat een bijzondere bedprestatie voor Saladin zou zijn geweest, gezien het feit dat hij nog maar ongeveer tien jaar was ten tijde van de Tweede Kruistocht. Op de terugweg van de heilige missie hadden Lodewijk en Eleonora een tussenstop gemaakt in Tusculum voor een ontmoeting met paus Eugenius III. Hij gaf hun huwelijksadviezen en bood hun een verzoeningsbed aan, behangen met zijn eigen kostbare gordijnen.

Het hielp niet. Hoewel Eleonora Lodewijk twee kinderen schonk – Maria van Frankrijk, gravin van Champagne, werd in 1145 geboren en gravin Adelheid van Blois in 1150 – was het na 1150 evident dat Eleonora’s huwelijk met Lodewijk onhoudbaar was. Misschien dat ze met elkaar verder hadden gekund als Eleonora het leven had geschonken aan een mannelijke erfgenaam. Maar dat gebeurde niet. Na de kerstvieringen van het hof van 1151-1152 in Limoges, diep in Eleonora’s gebied, was het een publiek geheim dat het Franse koninklijke huwelijk binnenkort naar de uitpuilende prullenbak van de Capetingische geschiedenis verwezen zou worden. Op 21 maart 1152 verklaarde een vergadering van Franse bisschoppen dat de familierelatie tussen Lodewijk en Eleonora de verboden grenzen van de bloedverwantschap overschreed. Hun huwelijk werd nietig verklaard. Eleonora kreeg haar hertogdom van Aquitanië terug en Lodewijk liet, net als elke Capetinger sinds Filips I vóór hem, een huwelijk ontbinden. De productielijn van koninklijke erfgenamen zou in de baarmoeder van een andere koningin worden voortgezet. Het is moeilijk voor te stellen dat Eleonora iets anders voelde dan opluchting.

Kwetsbaarheid

Maar de opluchting ging gepaard met de wetenschap dat zij op haar achtentwintigste nog even kwetsbaar was als op de dag dat haar vader overleed. Als de opnieuw ongetrouwde hertogin van Aquitanië, die niet langer beschermd werd door de Franse kroon, was ze terug op de huwelijksmarkt, en ze had geen gebrek aan kandidaten. In maart 1152 maakte Eleonora een gevaarlijke reis door het Loiredal, over de weg van Beaugency naar Poitiers, de hoofdzetel van haar hertogdom. Ze reisde zo snel mogelijk, wel wetend dat het platteland vol gevaar voor haar was. Het nieuws dat zij niet langer koningin van Frankrijk was, deed al de ronde, en naar verluidt werd ze van twee kanten achternagezeten door ontvoerders die hoopten haar te kidnappen en tot een huwelijk te dwingen. Volgens een kroniekschrijver uit Tours waren zowel graaf Theobald V van Blois als Godfried Plantagenet de Jongere (Hendriks zestienjarige broer, de tweede zoon van keizerin Mathilde) erop uit om Eleonora van de weg te plukken. Als ze haar te pakken kregen, zou ze misschien nooit meer over haar eigen leven en lot kunnen beschikken.

Maar na vijftien jaar in het hart van de Franse politiek te hebben verkeerd, wist Eleonora hoe ze politiek moest overleven. Ze besefte dat een huwelijk onvermijdelijk en noodzakelijk was, maar had zich heilig voorgenomen dat het een verbintenis op haar voorwaarden zou worden. Terwijl ze dus in volle vaart naar Poitiers reed en haar ontvoerders in spe het nakijken gaf, dacht ze ook aan de ene man die haar toekomst het best kon verzekeren. Hendrik Plantagenet, hertog van Normandië, graaf van Anjou, Maine en Touraine, was in Lisieux, niet ver van de Normandische kust, om een invasie van Engeland voor te bereiden, waar hij de kroon uit naam van zijn moeder wilde opeisen.

Hendrik had Eleonora een jaar eerder ontmoet toen hij en zijn vader in 1151 Parijs bezochten voor vredesbesprekingen. Het is dan ook goed mogelijk dat de ongelukkige koningin en de ambitieuze Plantagenet elkaar als potentiële toekomstige partners hadden gezien. Of er een formele overeenkomst werd gesloten is niet bekend. Het enige wat we kunnen zeggen is dat Eleonora haar verleidelijke donkere ogen wellicht op de jonge hertog van Normandië richtte en een man in opkomst zag; Hendrik kan op zijn beurt terug hebben gekeken naar de fascinerende oudere koningin en mogelijkheden hebben afgewogen.

Waar geen twijfel over bestaat, is dat de band in 1152 als het ware klaarlag om gesmeed te worden. Na haar aankomst in Poitou zond Eleonora een bericht aan Hendrik en vroeg hem dringend om zijn Engelse invasie op te geven en met haar te trouwen. Hendrik liet er geen gras over groeien en blies al zijn plannen voor de invasie van Stefanus’ geteisterde koninkrijk af.

‘Aangetrokken door de noblesse van die vrouw en begerig naar de grote eretitels die ze bezat, nam de hertog, wars van elk uitstel, een paar metgezellen mee en haastte zich met grote spoed over de lange wegen om binnen korte tijd het huwelijk te verwerven waar hij zo lang naar had verlangd,’

…schreef Willem van Newburgh. Zo trouwde Hendrik Plantagenet op 18 mei 1152 tijdens een sobere ceremonie in de kathedraal Notre-Dame-la-Grande in Poitiers met hertogin Eleonora van Aquitanië – minder dan twee maanden nadat haar huwelijk met Lodewijk nietig was verklaard. Hoe gehaast en discreet hun huwelijk ook werd voltrokken, het veranderde het machtsevenwicht van een tijdperk.

Verliezer

Lodewijk VII was de grote verliezer. Hoewel hij ervan uit moet zijn gegaan dat Eleonora ervoor zou kiezen om te hertrouwen, zal hij ook verwacht hebben dat zowel Hendrik, zijn vazal, als Eleonora, zijn ex-vrouw, zijn toestemming zouden vragen. Dat deden ze niet, en dat bleef voor altijd knagen. Zoals Hendrik van Huntingdon het zei, was Hendriks huwelijk met Eleonora ‘oorzaak en begin van grote haat en strijd tussen de Franse koning en de hertog’.

Eleonora’s tweede huwelijk met Hendrik – in plaats van met zijn broer Godfried de Jongere of Theobald van Blois – veranderde de kaart van Frankrijk van de ene dag op de andere. Hendriks heerschappij over Normandië, Anjou, Maine en Touraine was nu uitgebreid met het reusachtige hertogdom Aquitanië. In theorie oefende nu een vazal het gezag uit over de hele westkust van het koninkrijk, en over bijna de helft van het totale gebied. De nietigverklaring van zijn huwelijk met Eleonora was een volkomen begrijpelijke beslissing van Lodewijk. Dat hij haar in handen van Hendrik Plantagenet had laten vallen, was een onvergeeflijke blunder.

Tot overmaat van ramp voor de Franse koning was Eleonora binnen een paar maanden na haar spoedhuwelijk zwanger en had Hendrik zijn plannen om Engeland te veroveren nieuw leven ingeblazen. Lodewijks onvermogen om nog kinderen bij haar te verwekken, werd daarmee niet alleen een onderwerp van spot, maar de nieuwe zwangerschap dreigde ook de hoop van zijn dochters Maria en Adelheid op een Aquitaanse bruidsschat de grond in te boren. Er was een Plantagenet-erfgenaam op komst die mogelijk op een dag over zowel Normandië, Anjou als Aquitanië zou heersen. En binnen twee jaar werd dat mogelijke erfdeel nog aangevuld met de kroon van Engeland.

~ Dan Jones

Boek: Vorsten van Albion – Dan Jones

Bekijk dit boek bij: