Een aanstootgevende vrouw
Op 18 mei 1152 trouwde hertog Hendrik van Normandië in de kathedraal van Poitiers met hertogin Eleonora van Aquitanië. De ceremonie, die haastig en in het diepste geheim was voorbereid, werd zo snel mogelijk uitgevoerd. Het huwelijk zou niet alleen direct na de voltrekking, maar nog decennialang grote gevolgen hebben voor heel West-Europa.
Meesterzet
Hendriks huwelijk met Eleonora van Aquitanië was een van de grootste meesterzetten van zijn leven. Een jonge en ambitieuze speler op het Europese politieke toneel had geen waardevollere bruid kunnen kiezen. Eleonora bracht rijkdom, macht en uitgestrekte landerijen mee. Ze was zelf een ervaren heerseres en politica. En het feit dat zij recentelijk door Lodewijk VII was verstoten, maakte haar des te waardevoller voor een hertog van Normandië die erop uit was om zijn status als vooraanstaand Frans edelman te vestigen.
Willem IX was in 1126 overleden, kort na de geboorte van zijn kleindochter Eleonora. Elf jaar later, in 1137, was ook haar vader Willem X tamelijk plotseling gestorven, terwijl hij op pelgrimage was naar Santiago de Compostela. Door zijn dood bleef de dertienjarige Eleonora achter als de enige erfgenaam van een van de belangrijkste adellijke bezittingen in Europa, maar ook als een kwetsbare wees die dringend bescherming nodig had.
Aquitanië was een enorm uitgestrekt en zeer losjes bestuurd gebied dat meer dan een kwart van heel het middeleeuwse Frankrijk besloeg. Het omvatte Gascogne, de steden Bordeaux en Bayonne, de graafschappen Saintonge, Angoulême, Périgord, Limousin, Auvergne en La Manche. De invloed van de hertogen van Aquitanië strekte zich uit via het graafschap Poitou naar het noorden, maar ook naar het zuiden, waar ze banden hadden met Navarra en Barcelona. Aquitanië was een warm en vruchtbaar land dat via de havens van Gascogne aan de Atlantische kust wijn en zout verhandelde. Het had een belangrijke ‘toeristische’ industrie dankzij de controle over de pelgrimswegen naar Santiago de Compostela, die voor de bergpassen van de Pyreneeën samenkwamen. Voor de vrome reizigers was het een pleisterplaats waar ze nieuwe voorraden konden inslaan en van de gastvrijheid van de regio konden genieten alvorens onder de verzengende zon in de bergen te verdwijnen. Aquitanië leverde degene die het hertogdom controleerde in potentie grote rijkdom, macht en culturele invloed op.
Koningin van Frankrijk
Maar toen, slechts een paar dagen na Eleonora’s eerste huwelijk, overleed haar schoonvader Lodewijk VI. De tiener Eleonora werd koningin van Frankrijk.
De zuidelijke koningin-hertogin bleek al vanaf het begin niet op haar plaats in de kille monastieke cultuur van het Parijse hof. Er was een hemelsbreed verschil tussen de culturen van het Île-de-France, centraal gelegen in het Parijse bekken, en het grote zuidelijke hertogdom Aquitanië. Zelfs de taal die ze spraken was anders: de langue d’oïl van het noorden verschilde sterk van de langue d’oc die Eleonora en haar omvangrijke gevolg spraken. De koningin was een typische uitbundige, wereldse vrouw uit het zuiden die haar nieuwe echtgenoot zowel fascineerde als angst aanjoeg. Lodewijk VII leidde een uiterst sober leven van boetvaardige vroomheid, terwijl Eleonora de luister van haar status als koningin omhelsde. Zij en haar entourage kleedden zich weelderig en gedroegen zich extravagant. Lodewijk VII droeg een habijt en gebruikte een ascetisch monnikendieet. Volgens Willem van Newburgh klaagde Eleonora in later jaren dat ze met Lodewijk ‘een monnik, geen koning’ had getrouwd. Zelf genoot ze van een rijk paleisleven dat de intiemste kringen rond de koning schokte.
Kwetsbaarheid
Maar de opluchting ging gepaard met de wetenschap dat zij op haar achtentwintigste nog even kwetsbaar was als op de dag dat haar vader overleed. Als de opnieuw ongetrouwde hertogin van Aquitanië, die niet langer beschermd werd door de Franse kroon, was ze terug op de huwelijksmarkt, en ze had geen gebrek aan kandidaten. In maart 1152 maakte Eleonora een gevaarlijke reis door het Loiredal, over de weg van Beaugency naar Poitiers, de hoofdzetel van haar hertogdom. Ze reisde zo snel mogelijk, wel wetend dat het platteland vol gevaar voor haar was. Het nieuws dat zij niet langer koningin van Frankrijk was, deed al de ronde, en naar verluidt werd ze van twee kanten achternagezeten door ontvoerders die hoopten haar te kidnappen en tot een huwelijk te dwingen. Volgens een kroniekschrijver uit Tours waren zowel graaf Theobald V van Blois als Godfried Plantagenet de Jongere (Hendriks zestienjarige broer, de tweede zoon van keizerin Mathilde) erop uit om Eleonora van de weg te plukken. Als ze haar te pakken kregen, zou ze misschien nooit meer over haar eigen leven en lot kunnen beschikken.
Maar na vijftien jaar in het hart van de Franse politiek te hebben verkeerd, wist Eleonora hoe ze politiek moest overleven. Ze besefte dat een huwelijk onvermijdelijk en noodzakelijk was, maar had zich heilig voorgenomen dat het een verbintenis op haar voorwaarden zou worden. Terwijl ze dus in volle vaart naar Poitiers reed en haar ontvoerders in spe het nakijken gaf, dacht ze ook aan de ene man die haar toekomst het best kon verzekeren. Hendrik Plantagenet, hertog van Normandië, graaf van Anjou, Maine en Touraine, was in Lisieux, niet ver van de Normandische kust, om een invasie van Engeland voor te bereiden, waar hij de kroon uit naam van zijn moeder wilde opeisen.
Waar geen twijfel over bestaat, is dat de band in 1152 als het ware klaarlag om gesmeed te worden. Na haar aankomst in Poitou zond Eleonora een bericht aan Hendrik en vroeg hem dringend om zijn Engelse invasie op te geven en met haar te trouwen. Hendrik liet er geen gras over groeien en blies al zijn plannen voor de invasie van Stefanus’ geteisterde koninkrijk af.
‘Aangetrokken door de noblesse van die vrouw en begerig naar de grote eretitels die ze bezat, nam de hertog, wars van elk uitstel, een paar metgezellen mee en haastte zich met grote spoed over de lange wegen om binnen korte tijd het huwelijk te verwerven waar hij zo lang naar had verlangd,’
…schreef Willem van Newburgh. Zo trouwde Hendrik Plantagenet op 18 mei 1152 tijdens een sobere ceremonie in de kathedraal Notre-Dame-la-Grande in Poitiers met hertogin Eleonora van Aquitanië – minder dan twee maanden nadat haar huwelijk met Lodewijk nietig was verklaard. Hoe gehaast en discreet hun huwelijk ook werd voltrokken, het veranderde het machtsevenwicht van een tijdperk.
Verliezer
Lodewijk VII was de grote verliezer. Hoewel hij ervan uit moet zijn gegaan dat Eleonora ervoor zou kiezen om te hertrouwen, zal hij ook verwacht hebben dat zowel Hendrik, zijn vazal, als Eleonora, zijn ex-vrouw, zijn toestemming zouden vragen. Dat deden ze niet, en dat bleef voor altijd knagen. Zoals Hendrik van Huntingdon het zei, was Hendriks huwelijk met Eleonora ‘oorzaak en begin van grote haat en strijd tussen de Franse koning en de hertog’.
Vorsten van Albion
Het huis Plantagenet vormgevers van Engeland
Tot overmaat van ramp voor de Franse koning was Eleonora binnen een paar maanden na haar spoedhuwelijk zwanger en had Hendrik zijn plannen om Engeland te veroveren nieuw leven ingeblazen. Lodewijks onvermogen om nog kinderen bij haar te verwekken, werd daarmee niet alleen een onderwerp van spot, maar de nieuwe zwangerschap dreigde ook de hoop van zijn dochters Maria en Adelheid op een Aquitaanse bruidsschat de grond in te boren. Er was een Plantagenet-erfgenaam op komst die mogelijk op een dag over zowel Normandië, Anjou als Aquitanië zou heersen. En binnen twee jaar werd dat mogelijke erfdeel nog aangevuld met de kroon van Engeland.
Boek: Vorsten van Albion – Dan Jones