Elsje Christiaens, de veroordeelde moordenares die door Rembrandt werd vereeuwigd

Op een bekende tekening van Rembrandt is een nogal dramatisch tafereel te zien. Het lichaam van een jonge vrouw hangt ter afschrikking van andere inwoners op Volewijk, een berucht galgenveld in Amsterdam.

De jonge dame, Elsje Christiaens geheten, werd ervan verdacht haar hospita tijdens een ruzie met een bijl dood te hebben geslagen. Na haar arrestatie werd de in Denemarken geboren Elsje twee keer door een scherprechter ondervraagd. Op 1 mei 1664 werd het vonnis uitgesproken:

Aan een paal geworgd te worden dat de dood erna volgt, en met dezelfde bijl waarmee zij de vrouw ter dood heeft gebracht enige slagen door de scherprechter op haar hoofd geslagen.

Dit vonnis werd vermoedelijk nog dezelfde dag voltrokken. Hierna werd het stoffelijk overschot van de ongeveer achttienjarige Elsje naar het Amsterdamse galgenveld overgebracht om ‘van de locht en ’t gevogelte verteerd te worden.’ De bijl waarmee ze haar huisbazin het leven had benomen, werd naast haar opgehangen.

Onderzoek en datering

Dat Elsje Christiaens vandaag de dag bij naam bekend is, is in de eerste plaats natuurlijk te danken aan Rembrandt die immers besloot dit tragische tafereel op papier vast te leggen. Hij maakte in totaal twee tekeningen, een voor- en een zijaanzicht. De kunstenaar vermeldde de naam van de veroordeelde echter niet. Dankzij de Amsterdamse archivaris en historica Isa van Eeghen (1913-1996) is de naam van de Deense moordenares toch bekend.

Toen deze archivaris in 1969 haar tanden in de zaak zetten, werden de tekeningen, afgaande op de tekentechniek, door kenners nog gedateerd op circa 1655. Van Eeghen ergerde zich eraan dat men nooit geprobeerd had te achterhalen wie Rembrandt precies had afgebeeld en dook daarop de archieven in. Ze pluisde een groot aantal zogeheten confessieboeken door, waarin de verhoren van verdachte personen staan opgetekend. Na dit onderzoek concludeerde de archivaris dat Rembrandt de ter dood veroordeelde Deense dienstbode Elsje Christiaens moest hebben afgebeeld. Afgaande op de vastgelegd verhoren kwam eigenlijk alleen zij in aanmerking. De tekening kon daarmee gedateerd worden op begin mei 1664.

Een fikse ruzie

Nader onderzoek maakt duidelijk dat Elsje Christiaens rond 1646 geboren werd op Jutland en ongeveer achttien jaar oud was toen ze in Amsterdam belandde. Ze wilde daar waarschijnlijk een betrekking vinden als dienstbode en trok in bij een zogeheten ‘slaapvrouw’, een soort pensionhoudster. Na een maand wilde deze vrouw geld zien van Elsje, maar kennelijk was het meisje niet in staat te betalen.

Toen de slaapvrouw vervolgens dreigde Elsje’s kistje met bezittingen in beslag te nemen ontstond een flinke ruzie. De pensionhoudster zou het jonge Deense meisje hierbij geslagen hebben met een bezemsteel. Dat liet Elsje klaarblijkelijk niet op zich zitten. Het meisje sloeg haar hospita met een bijl waarop deze van de trap viel en beneden levenloos bleef liggen. Elsje Christiaens had een mens gedood.

Onder het bloed nam ze hierna de benen. Kort hierna sprong ze in het Damrak, direct tegenover het pension, mogelijk in een poging zichzelf van het leven te benemen. Omstanders visten het meisje echter uit het water. Kort hierna werd ze gearresteerd. Ze bekende schuldig te zijn aan de dood van de hospita en werd kort na haar veroordeling op een houten schavot op de Dam, onder het permanent luiden van de stadhuisklokken, ter dood gebracht.

Ook Rembrandts leerling Anthonie van Borssom bracht een bezoek aan het galgenveld en legde dat op een tekening vast. Op dit werk is geheel rechts de paal met Elsje te zien. Ook de bijl is op deze tekening duidelijk te herkennen. Waarschijnlijk bezocht de kunstenaar Volewijk tegelijk met zijn leermeester.

Boek en brug

In 2016 vernoemde de gemeente Amsterdam een brug in Amsterdam-Noord naar de veroordeelde moordenares. Geert Mak verwerkte het tragische verhaal in zijn bestseller Een kleine geschiedenis van Amsterdam. En Margriet de Moor liet zich voor haar roman De schilder en het meisje (2010) inspireren door de geschiedenis van Elsje.

Bronnen ▼