Het Englandspiel ontrafeld

Het Englandspiel is een van de beruchtste miskleunen in de geschiedenis van inlichtingendiensten uit de Tweede Wereldoorlog. Recent verscheen Het Englandspiel. En de geheime diensten in Londen van Frans en Tamara Becker. In het boek gaan zij uitgebreid in op deze geschiedenis en doen ze uit de doeken wat er allemaal misging.

Over het Englandspiel zijn sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog veel boeken verschenen. Sommige zijn geschreven door mensen die er bij betrokken waren en dus niet geheel en al objectief, anderen vallen onder de noemer complottheorie. En samen maken ze de mist die er rond dit onderwerp hangt niet minder ondoorzichtig.

Het Englandspiel speelde zich af in de jaren 1942-1944. Toen de Nederlandse regering in mei ’40 naar Londen vluchtte, om daar de strijd tegen de bezetter voort te zetten, raakte ze alle banden met het vasteland kwijt. Om weer in contact te komen met de Nederlandse samenleving en vooral de ondergrondse verzetsorganisaties, gingen de Nederlanders en Britten expats en Engelandvaarders werven als geheim agent. Het idee was dat zij na een training terug zouden keren naar Nederland om daar contact te leggen met het verzet.

Concurrerende diensten

In eerste instantie gebeurde dat door de Britse inlichtingendienst SIS (of MI6) in samenwerking met de nieuw opgerichte Nederlandse Centrale Inlichtingendienst (CID) onder leiding van koningin Wilhelmina’s privésecretaris François van ’t Sant, voormalig hoofdcommissaris van Den Haag en ‘klusjesman’ van het staatshoofd. De bekendste agenten uit deze vroege periode waren Erik Hazelhoff Roelfzema (de Soldaat van Oranje) en Peter Tazelaar.

Door interne politieke strijd bij zowel de Britten als de Nederlanders werden SIS en CID op een zijspoor gemanoeuvreerd. Vooral Van ’t Sant werd door de Nederlandse politieke incrowd in Londen en bezet Nederland niet vertrouwd, ondanks de uitstekende reputatie die hij had bij zijn Britse samenwerkingspartners en zijn ervaring als inlichtingenman.

Het zwaartepunt van de inspanning verplaatste zich nu naar een nieuwe geheime dienst die de Britten in het begin van de oorlog hadden opgericht: het Special Operations Executive (SOE). Waar SIS zich vooral op het vergaren van inlichtingen richtte, ging SOE, bijgenaamd the Ministry of Ungentlemanly Warfare, zich vooral richten op sabotage. In samenwerking met Van ’t Sants in het inlichtingenwerk weinig competente opvolger kolonel der mariniers Mattheus de Bruyne, gingen ook zij Nederlanders rekruteren en opleiden tot geheim agent.

Maar waar SIS over ervaren mensen beschikte, werden binnen de SOE veel sleutelposities bekleed door onervaren krachten die het met veiligheid en geheimhouding niet zo nauw namen. Bovendien volgde er de haast onvermijdelijke concurrentie om invloed en middelen tussen beide diensten. De Nederlandse partners van SIS en SOE waren daarbij volledig afhankelijk van de Britten. Zelfstandige Nederlandse operaties waren niet mogelijk.

Eerste droppingen

Toen in 1942 SOE zijn eerste agenten in Nederland dropte, Thijs Taconis en Huub Lauwers, werden zij vrij vlot opgepakt dankzij de inspanningen van de landverrader Matthijs Ridderhof. Ridderhof werkte als zogenaamde V-mann (Vertrauensman) voor de Duitse militaire inlichtingendienst Abwehr en de Sicherheitsdienst (SD). In opdracht van de Duitsers was hij geïnfiltreerd in de Haagse verzetsorganisatie Ordedienst, waar Lauwers contact mee zocht.

Na zijn arrestatie dwongen de Duitsers Huub Lauwers om via zijn radio desinformatie naar Londen te sturen. Lauwers werkte hier aan mee omdat hij tijdens zijn training had geleerd om ieder betrouwbaar bericht te voorzien van een veiligheidscode. Als hij die code achterwege zou laten, was dat een signaal dat hij was opgepakt door de vijand. Echter in Londen hechtte men geen waarde aan het ontbreken van de code en accepteerde SOE de informatie die via Lauwers radio werd verstuurd, als echt en betrouwbaar. Sterker nog, men liet regelmatig aan ‘Lauwers’ ofwel de Duitsers weten wanneer en waar er weer een team geheim agenten aankwam. Die werden na landing per parachute direct gearresteerd.

In Londen dacht men ondertussen een uitgebreid sabotage- en inlichtingenwerk in Nederland te hebben opgebouwd. Door de samenwerking met SOE werden ook Nederlanders die in dienst waren van andere Britse diensten, zoals SIS en MI9, opgepakt. De Duitsers speelden zo als het ware een spelletje met de Engelsen: het Englandspiel. De officiële Duitse naam voor de operatie was Operation Nordpol.

Op den duur gingen er in Londen toch voldoende mensen twijfelen aan het succes van de Nederlandse afdeling van SOE. Het kwartje viel definitief toen twee gevangen agenten wisten te ontsnappen uit Kamp Haaren in Noord-Brabant. Beide mannen wisten uiteindelijk neutraal Zwitserland te bereiken. In eerste instantie werden ze niet vertrouwd, want misschien hadden de Duitsers hen omgekeerd tot dubbelagenten. Maar hun verhaal maakte toch duidelijk dat er iets niet klopte. Uiteindelijk maakten de Duitsers zelf een einde aan de onzekerheid door op 1 april 1944 een sarcastisch bericht naar Londen te sturen, waarin zij terugblikten op de fijne samenwerking die ze de afgelopen jaren hadden gehad.

Met veel van de gevangengenomen geheim agenten liep het slecht af. Zij werden aan het eind van de oorlog overgeplaatst van Haaren naar Mauthausen, waar velen van hen werden vermoord.

Het Englandspiel van Becker en Becker behandelt weliswaar een spannend onderwerp, maar het is geen spannende spionageroman. Het is een feitelijke weerslag van het historisch onderzoek dat het vader-dochterteam de afgelopen jaren deed naar het Englandspiel. De auteurs zijn wars van sensatie en speculatie en maken gehakt van sappige complottheorieën die rond dit onderwerp zijn ontstaan. Het Englandspiel. En de geheime diensten in Londen is het meest degelijke boek dat tot op heden over het onderwerp is verschenen.