Extravagante ontmoeting tussen Hendrik VIII en Frans I

In 1520 troffen de Engelse koning Hendrik VIII en de Franse koning Frans I elkaar voor diplomatiek overleg in het extravagante Goudlakenkamp. Hun ontmoeting werd luister bijgezet door talloze muzikale opvoeringen, waaronder een grootse mis met muzikanten uit beide landen. Tijdens hun concert in het Festival Oude Muziek reconstrueert Ensemble Doulce Memoire dit muzikale hoogtepunt. Wat was de aanleiding voor deze buitensporigheid?

Lees ook: Festival Oude Muziek. Tien dagen ‘oude muziek’

Na de dood van zijn Habsburgse grootvader Maximiliaan I werd Karel V, op dat moment al koning van Spanje en hertog van Bourgondië, op 28 juni 1519 door de Duitse keurvorsten gekozen tot keizer van het Heilige Roomse Rijk. Door deze samensmelting van twee Europese polen ontstond een nieuwe grootmacht, die met name door de Franse koning Frans I met argusogen werd bekeken.

Op initiatief van de Engelsen werd in 1518 het Verdrag van Londen, een niet-aanvalsverdrag, getekend door Frankrijk, Engeland, het Heilige Roomse Rijk, Spanje, de pauselijke gebieden, Bourgondië en de Nederlanden. Deze Europese ‘unie’ was een reactie op de groeiende macht van het Ottomaanse rijk in het oosten. Maar Frans beschouwde de verkiezing van Karel V als een rechtstreekse aanval op Frankrijk, tegen dit verdrag in. Wellicht speelde mee dat hij zichzelf voor de keizerstroon verkiesbaar had gesteld en zelfs had geprobeerd de keurvorsten om te kopen, wat niet had mogen baten. Des te erger: Frankrijk werd nu aan drie kanten omringd door het Habsburgse Rijk en dat zinde hem niets. François zocht steun bij Engeland, op dat moment nog geen grootmacht, maar cruciaal gelegen: wanneer de Engelsen een verbond zouden sluiten met de Habsburgers, zou Frankrijk aan álle kanten door vijanden worden omringd.

De Engelsen verkeerden echter in dubio. De Spaanse echtgenote van Hendrik VIII, Catharina van Aragon, zag een verbond met het Habsburgse Rijk wel zitten: Karel V was haar neef. Ook was het Habsburgse Rijk een belangrijke handelspartner, een argument waar ’s konings adviseur kardinaal Thomas Wolsey niet ongevoelig voor was. Toch werd besloten een Engels-Franse alliantie aan te gaan. Er werd een huwelijk gearrangeerd tussen de dochter van Hendrik en Catharina, de op dat moment tweejarige Mary Tudor en de Franse Dauphin Frans III, nauwelijks één jaar oud. Om deze feestelijke verbintenis kracht bij te zetten werd een ontmoeting gearrangeerd tussen Hendrik VIII en Frans I. Bij Balinghem, niet ver van Calais (destijds Engels grondgebied), werd een tentenkamp opgericht waar beide koningen hun intrek namen. Ze probeerden indruk op elkaar te maken door alle mogelijke pracht en praal tentoon te spreiden, hoewel deze wedijver niet bevorderlijk was voor de onderlinge verhoudingen.

Goudlakenkamp

Maar liefst vierhonderd tenten voor hoge gasten werden neergezet, en nog eens 2.800 voor lagere gasten en personeel. Ook waren er open ruimtes voor toernooien en andere spelen. De tentdoeken werden beschilderd zodat ze van steen leken, en de daken alsof ze met leien waren belegd. De tenten – en ook de gasten – werden bekleed met zoveel goudlaken (een geweven zijden stof met gouddraad erdoor) en fluweel, dat dit het Goudlakenkamp werd genoemd. Het ‘paleis’ dat voor de Engelse koning werd opgericht was 10.000 vierkante meter groot. Er spoot wijn uit de fonteinen en de hoeveelheid voedsel die erdoor ging moet verbluffend geweest zijn. 24 trompetters begeleidden de gerechten die aan Hendrik VIII werden gepresenteerd. Het gevolg van de koning en zijn echtgenote Catharina van Aragon bestond uit ruim 5.000 mensen en bijna 3.000 paarden.

De twee koningen ontmoetten elkaar voor de eerste maal op 8 juni 1519. De dagen erna werden er toernooien georganiseerd waaraan ook beide vorsten deelnamen. Kroniekschrijver Edward Hall (1495/8-1547) liet een uitgebreid verslag na van de gebeurtenissen. Dankzij Hall weten we bijvoorbeeld dat op 11 juni de Franse koning met de Engelse koningin kwam dineren, en ontvangen werd door onder anderen kardinaal Wolsey, de hertogen van Buckingham, Suffolk en de graaf van Northumberland, allen gekleed in goudlaken, fluweel en zijde.

De Franse koning zelf was magnifiek gekleed in fijne zijde, bezet met edelstenen en parels. Na het diner was er tijd voor dansen, maar niet voordat de Franse koning van het ene naar het andere eind van de zaal was gegaan, met zijn hoed in zijn hand en onderweg alle dames kussend – behalve een paar die te oud en te lelijk waren. Koning Hendrik VIII dineerde ondertussen met de Franse koningin. Op 12 juni ontmoetten de beide koningen elkaar met hun manschappen voor een steekspel te paard, allemaal schitterend gekleed en in volledig harnas. Frans I was zeer behendig, al was het Hendrik VIII die de meeste lansen brak.

Muziek vormde een belangrijk onderdeel van het programma. De beste musici uit beide landen volgden hun vorsten op de voet. Als geen ander realiseerde Hendrik zich het belang van muziek als ‘marketingtool’. Er waren trompetters en herauten, maar over andere musici vermeldt Hall helaas weinig. Op zaterdag 23 juni werd het evenement groots afgesloten. Een grote, mooi ingerichte kapel werd geheel op kosten van Hendrik opgezet, versierd met heiligenbeelden en relieken. De kardinaal leidde de mis en de kapellen van beide koningen zongen beurtelings. Volgens Hall was het ‘hemels’ om naar te luisteren.

Ensemble Doulce Mémoire

Tijdens het Festival Oude Muziek Utrecht reconstrueert ensemble Doulce Mémoire onder leiding van Denis Raisin Dadre deze mis door delen van missen van Engelse en Franse componisten te combineren. Voor het Engelse aandeel kozen ze voor de Missa Benedicta van de op dat moment zo’n vijfendertigjarige Nicholas Ludford (ca. 1485-ca. 1557). Ludford representeert hiermee de jongere generatie Engelse componisten, waartoe ook de grote John Taverner (1495-1545) behoorde. In de omvangrijke muziekcollectie van Hendrik VIII bevinden zich meerdere missen van Ludford. Ook Claudin de Sermisy, door Doulce Mémoire gekozen als de componist van de Franse kant, behoorde tot de jonge generatie. Sermisy reisde in 1515 in het gevolg van Frans I naar Italië, en vermoedelijk was hij in 1520 in het Goudlakenkamp als zanger aanwezig in de kapel van de Franse koning, die mogelijk onder leiding stond van Jean Mouton. Sermisy’s vijfstemmige Missa Quare fremuerunt gentes, dat in het Agnus Dei zelfs wordt uitgebreid tot achtstemmig, zal perfect geschikt zijn geweest voor zo’n grote gebeurtenis.

Festival Oude Muziek Utrecht 2015: Een mis voor vrede (vr 4 sep 17.00 uur, Pieterskerk)

Op 24 juni namen de twee koningen afscheid en gingen elk huns weegs. Het Goudlakenkamp maakte grote indruk op de mensen die erbij waren geweest en de bewoners van de omliggende landen, maar had politiek gezien uiteindelijk bijzonder weinig effect. Hendrik VIII en Frans I konden elk de bodem van hun schatkist zien en Henry zocht vrijwel meteen contact met Karel V. Slechts enkele maanden later brak de Italiaanse Oorlog uit tussen het Habsburgse Rijk en Frankrijk, waarin Engeland zich in 1522 mengde.

~ Festival Oude Muziek – Susanne Vermeulen