Filosofe Hannah Arendt noemde het kwaad banaal. Ze doelde op Adolf Eichmann, de organisator van de Jodentransporten naar de vernietigingskampen tijdens de Tweede Wereldoorlog. De oorlogsmisdadiger was geen sadistische ploert, maar een onopvallende bureaucraat. Waar het door Eichmann gepersonifieerde kwaad volgens Arendt banaal was, kun je het kwaad van de Nederlandse nationaalsocialistische filmmaker Jan Teunissen (1898-1975) gerust onbeschaamd noemen. Over deze schaamteloze en zelfingenomen man gaat de nieuwe documentairefilm De Propagandist van regisseur Luuk Bouwman.
Historicus Rolf Schuursma interviewde Jan Teunissen in de jaren zestig. De geluidsopnamen van deze ontluisterende gesprekken vormen de rode draad in deze film. Schuursma was indertijd nieuwsgierig naar de reden waarom de filmmaker had gecollaboreerd met de nazi’s. Hoe kon je zoiets doen? De man tegenover hem voelde geen enkele schroom om hierover te spreken. Met geaffecteerde stem en vol bravoure vertelde hij over zijn filmcarrière die al voor de oorlog begon.
Vroeg werk
Zelf beschouwde Teunissen al zijn werk als een groot succes. Hij was ook de maker van de eerste lange Nederlandse geluidsfilm, getiteld Willem van Oranje (1934). Deze productie over de vader des vaderlands werd door recensenten slecht ontvangen. “Willem van Oranje opnieuw vermoord”, zo luidde het vernietigende oordeel van een recensent. Tussen kritische recensenten en de filmmaker zou het nooit meer goed komen.
Collaboratie
Toen Duitse troepen in mei 1940 Nederland binnenvielen schroomde Teunissen geen moment om zijn diensten aan de vijand aan te bieden. Hij wilde films maken en daarvoor moest elk principe wijken. Had Nederland niet gecapituleerd en was wat hij deed niet gewoon legaal? Op aanraden van Generalkommissar Fritz Schmidt zorgde hij ervoor dat hij eerst naam maakte als filmmaker van de Nationaal Socialistische Beweging, de Nederlandse nationaalsocialistische partij. Hij werd door NSB-leider Anton Mussert benoemd tot leider van de Filmdienst van de NSB en was verantwoordelijk voor propagandafilms die het nazi-gedachtegoed onder het Nederlandse publiek moesten verspreiden.
Mede door ellebogenwerk werd hij in januari 1942 benoemd tot leider van het Filmgilde van de Nederlandsche Kultuurkamer. Nederlandse filmmakers moesten lid worden van dit gilde om hun werk te kunnen doen. Joden waren uitgesloten en films werden onderworpen aan censuur. Andere functies die Teunissen in bezettingstijd bekleedde waren voorzitter van de Rijksfilmkeuring en voorzitter van de bioscoopbond. Zo was hij de machtigste man binnen de Nederlandse filmwereld geworden, wat hem de bijnaam ‘Filmtsaar’ opleverde.
Gezellig etentje met Himmler
Nog steeds vol van zichzelf, vertelde hij Schuursma dat hij als filmbons eens een groep recensenten liet ontbieden. Hij liet ze bewust een half uur wachten om hen daarna mede te delen dat ze geen kritische recensies meer mochten schrijven. Niet minder trots bracht hij in herinnering dat hij in 1943 Mussert vergezelde bij een bezoek aan SS-leider Heinrich Himmler in Oost-Pruisen. “We hebben heel gezellig gegeten toen allemaal in het restaurant van het stationnetje”, horen we hem zeggen. Tijdens het diner zat hij tegenover de Nederlandse Hogere SS- en Politieleider Hanns Rauter, die hij “erg graag” mocht. Dat de SS verantwoordelijk was voor de uitroeiing van de Joden en andere misdaden tegen de menselijkheid leek hem ook twintig jaar na de oorlog niets te deren.
In de documentaire komen ook andere filmmakers aan het woord die tijdens de bezetting hun werkt verrichten onder Duits toezicht, onder wie Reinier Meijer en Bob Kommer. Zij werden in de jaren negentig geïnterviewd door filmhistoricus Egbert Barten, die sinds 1989 onderzoek doet naar de Nederlandse cinema in oorlogstijd. Anders dan Teunissen spraken zijn collega’s met minder trots over de bezettingstijd – liever wilden ze hieraan niet meer worden herinnerd.
Twee antisemitische filmproducties uit deze tijd worden extra belicht, namelijk de tekenfilm Van den Vos Reynaerde (1943) en de speelfilm De eeuwige Jood (1941). Eerstgenoemde productie werd door Teunissen “heel, heel mooi” genoemd, ook al gaat de animatie over “Jodenbeesten” die de dierenwereld corrumperen en dit uiteindelijk met de dood moeten bekopen. De Eeuwige Jood werd door Teunissen een Duitse film genoemd, waarbij hij verzweeg dat aan de Nederlandse versie opnamen van de Amsterdamse Jodenbuurt waren toegevoegd uit een film die hij voor de oorlog maakte.
Niet chique
Door Schuursma gevraagd naar de Jodenvervolging, antwoordde Teunissen dat hij dit “een ongelukkige kwestie” vond; het was niet “chique” hoe dit gedaan was, maar hadden de Joden dit niet aan zichzelf te danken? Volgens hem waren de Joden immers “ook wel erg standvastig”. Hij haalde aan dat ze een paar maanden na de Duitse invasie vooraan op de terrassen zaten, “zo echt geëtaleerd”. Schuursma laat in de documentaire, waarin hij voor het zicht van de camera het interview beluistert, duidelijk zijn afkeer zien van dit antisemitische gedweep.
Teunissen belandde na de oorlog als verdachte van collaboratie in de cel. Tijdens een proces tegen hem bleek dat hij niet enkel de bezetter had gesteund bij het verspreiden van (antisemitische) propaganda en de uitsluiting van Joden, maar dat hij zich ook schuldig had gemaakt aan wat we tegenwoordig grensoverschrijdend gedrag noemen. Daarbij gebruikte hij ook fysiek geweld. Veelzeggend over zijn karakter is dat hij wraak nam op de Joodse recensent die zijn film over Willem van Oranje had afgebrand met de bewering dat de Prins van Oranje opnieuw was vermoord. Toen hij de man in een bar zag, riep hij de politie erbij om de recensent buiten te zetten, want hij weigerde zich in één ruimte met een Jood te bevinden.
Teunissen kreeg een beroepsverbod van tien jaar, maar zat slechts een relatief korte celstraf uit; in 1948 kwam hij alweer op vrije voeten. Hij wilde zijn werk als regisseur weer snel oppakken. In een sollicitatiebrief aan een Duitse filmproducent liet hij niet na om te vermelden dat twee van zijn zoons (één van hen was een stiefzoon) in Duitse dienst aan het front waren gesneuveld. Schaamte of een schuldgevoel heeft Jan Teunissen nooit gehad, zo wordt pijnlijk duidelijk in deze onderhoudende documentaire die vertelt over een stukje Nederlandse filmgeschiedenis dat na de oorlog onder het tapijt is geveegd. Behalve dat De propagandist het denken laat zien van een onbeschaamde Nederlandse nazi, vormt het met alle authentieke filmbeelden ook een verslaglegging van de ‘foute’ film in bezettingstijd.
