Een politieke moord uit 1296 – De dood van Floris V

Over de moord op graaf Floris V op 27 juni 1296 is veel geschreven. Prof.dr. Erik Cordfunke – voormalig universitair docent aan de UvA – verzamelde de bestaande kennis in het gedetailleerde en beknopte Floris V. Een politieke moord uit 1296. Hij deed dit al in 2011, maar nu – in 2013 – verschijnt een gewijzigde tweede druk.

Floris V (1254-1296) kreeg, omdat hij het opnam voor de boeren (zeg maar: het gewone volk) de bijnaam “Der keerlen God”: voor de ‘kerels’ was hij als een god. Van de lagere adel nam hij echter veel privileges weg en maakte zich bij die bevolkingslaag een stuk minder populair. Uiteindelijk leidde dit – tezamen met het feit dat Floris een verbond met de Engelse koning verbrak ten faveure van de Fransen – tot een listig complot van een groep edelmannen. Een van hen was Gerard van Velsen (?-1296), de man die uiteindelijk de moord pleegde op 27 juni 1296, nadat Floris enkele dagen eerder tijdens een valkenjacht gevangengenomen was en in de westtoren van het Muiderslot gegooid was. Daar beleefde hij op 24 juni zijn 42e en laatste verjaardag.

Historiografie

Cordfunke begint met een helder historiografisch hoofdstuk, waarin hij aantoont dat de mythevorming rond Floris V al vrij snel na diens dood begon. De eerste bronnen maken melding van een dappere, knappe graaf met een enorm postuur die muzikaal en bovendien rechtvaardig was. Tot ongeveer 1400 leek de beeldvorming eerder op persoonsverheerlijking, daarna was er ook sprake van negatievere opinies over Floris. Onder meer in Jan van Leidens boekwerk Hollandse Kroniek (ca.1470) en in het toneeldrama Geeraerdt van Velsen (1612/13) door historicus Pieter Corneliszoon Hooft (1581-1647).

Pas in de twintigste eeuw ontstond een meer volwassen beeld van Floris V en werd hij gekenschetst als een rationeel, modern en veelzijdig vorst. Belangrijke bronnen vormen in dit verband de biografieën door Henri Obreen (1907), Frederik Hugenholtz (1966), de bundel Wi Floris (1996) van Dick de Boer en Erich Cordfunke, en ten slotte De moord op Floris V (1996) door Jan Willem Verkaik.

De belangrijkste en meest informatieve bron over Floris V is de bekende Rijmkroniek van de Zeeuwse schrijver Melis Stoke (ca.1235-ca.1305), die tevens klerk was van Floris V. Het is deze bron – waarbij qua betrouwbaarheid de nodige kanttekeningen te plaatsen zijn – die door Cordfunke veel gebruikt wordt. Dit is natuurlijk logisch vanwege een gebrek aan andere bronnen, maar omdat Stoke Floris’ klerk was valt te vermoeden dat diens boekwerk Rijmkronieken niet geheel ontdaan is van hagiografische elementen. Cordfunke had in zijn historiografische inleiding wat mij betreft iets dieper mogen ingaan op de wijze waarop hij op dit vlak bronnenkritiek heeft geoefend. Ongetwijfeld heeft hij dit in eerdere publicaties wel gedaan, maar dan was een literatuurverwijzing hier op zijn plaats geweest.

Ridderzaal

Cordfunke vervolgt met een mooi hoofdstuk over de context waarin Floris V leefde. In 1254 werd hij geboren te Leiden. In zijn jeugd kwam Floris in contact met onder meer de beroemde Brugse dichter Jacob van Maerlant (ca.1235-ca.1300), wiens werken voor de jonge Floris vermoedelijk een belangrijke inspiratiebron vormden, aangezien diverse werken van Van Maerlant in de latere bibliotheek van de graaf belandden.

De dertiende eeuw was een tijd waarin handel en steden snel groeiden. Floris ontpopte zich in deze turbulente periode als een goed strateeg en bestuurder, die bijvoorbeeld de West-Friezen onderwierp en hen in 1289 het landrecht verleende om ze tevreden te houden. En rond 1290 voltooide Floris de bouw van een ‘Grote Zaal’ in Den Haag, het eerste complex van wat later bekend kwam te staan als de Ridderzaal op het Binnenhof.

Op 9 januari 1296 maakte Floris een beslissing die hem later – naar zou blijken – de kop zou kosten. Sinds 1294 woedde de Frans-Engelse Oorlog om Gascogne, waarin Floris aanvankelijk de Engelse vorst steunde. In januari 1296 besliste Floris om het verbond met de Engelsen te verbreken en voortaan de Fransen te steunen. Vermoedelijk omdat de Engelse koning Dordrecht als handelsstad voor de wolstapel oversloeg en vanwege tactische overwegingen voor Mechelen koos. Bij de pro-Engelse adel leidde de loyaliteitsbreuk met de Engelsen tot de nodige wrok.

Amstel-clan

Vervolgens getroost Cordfunke zich veel moeite om de samenzwering en de rollen van de diverse betrokkenen in kaart te brengen. Het is giswerk wie het initiatief nam tot de plannen. Zeker is wel dat de Engelse koning een rol speelde en het project met grof geld steunde. De auteur werpt voorts licht op de mogelijke motieven van moordenaar Gerard van Velsen, die bij alle complotvergaderingen aanwezig was.

Cordfunke analyseert daarna zorgvuldig de zogenaamde Amstel-clan, een groep van minstens acht edelen rond Gijsbrecht van Amstel (ca.1260-ca.1342), die de samenzwering beraamde. Stamvader Gijsbrecht – die de spil vormde in de contacten – had in elk geval goede motieven om aan het complot mee te doen:

‘Door ingrijpen van Floris V raakte hij in 1280 in Hollandse gevangenschap waaruit hij pas in 1285 vrijkwam, nadat hij zich, tezamen met zijn broers Willem, proost van St. Jan te Utrecht, en Arend van Amstel, heer van Benschop (†1291), met graaf Floris had verzoend en zich in leenverband aan de graaf had onderworpen. De 14 punten van het verdrag van 27 oktober 1285 hielden onder meer in dat Gijsbrecht afstand moest doen van belangrijke bezittingen als Muiden, Weesp en de Bijlmer.’ (69)

Slot

Prof. Cordfunke heeft een mooi, handzaam boek over Floris V geschreven, dat met tal van fraaie afbeeldingen bovendien prachtig gedrukt is. Cordfunke vat de belangrijkste kennis samen die over deze politieke moord bekend is. Nuttig zijn het toegevoegde notenapparaat, de uitgebreide bibliografie en de (plaats)namenindex.

Wat wel jammer is, is dat de bronnenkritiek van Cordfunke weinig expliciet geformuleerd is en dat ook niet helemaal helder wordt welke nieuwe inzichten dit boek precies oplevert. Zo blijft onduidelijk hoe moordenaar Gerard van Velsen aan zijn einde is gekomen. Volgens Cordfunke werd Van Velsen geradbraakt, maar nog op dezelfde pagina stelt hij dat het onzeker is of Gerard wel terechtgesteld is (p.108). Cordfunke verzuimt hier tevens te verwijzen naar Jan Willem Verkaik, die in 1996 beweerde dat Van Velsen is gevierendeeld.

Ten slotte: in deze tweede gewijzigde druk is helaas toch een aantal typefouten achtergebleven, bijvoorbeeld op pagina 49 en 50. Ter relativering hiervan eindig ik met een spreuk die ik een keer bedacht heb en die wel een beetje bij de context van het besproken onderwerp past: ‘Beter een typefout, dan een fout type’.

Boek: Floris V. Een politieke moord uit 1296
Beknopte biografie: Graaf Floris V van Holland en Zeeland (1254-1296)

Bekijk dit boek bij: