Het Forum van Trajanus
Vespasianus had een forum, Nerva had een forum – eigenlijk had hij het geërfd – en dus wilde Nerva’s opvolger Trajanus (98-117 n. Chr.) ook een eigen forum. In het centrum van Rome was weinig ruimte meer voor het ontwikkelen van forums. Dat was een probleem voor Trajanus, die de dingen altijd groots aanpakte. Net zoals hij vastbesloten was om de belangrijkste keizer van Rome te worden (de provincies Dacië en Mesopotamië werden door hem aan het Romeinse Rijk toegevoegd, dat daarmee zijn grootste omvang bereikte), was hij erop gebrand om zijn forum in omvang en grandeur de andere te laten overtreffen – mits hij dat forum ergens kon neerzetten.
Betreed dit wonder van Romeinse architectuur vanuit het zuiden, als je vanaf de Tempel van de Vrede via het Forum Romanum een lus terug maakt, of via een boog en zuilengang als je van het Forum van Augustus komt. De zuidelijke ingang is beter, omdat deze ontworpen is om indruk te maken, en als toerist kun je het effect maar beter ten volle ondergaan. Een grote triomfboog ter herdenking van Trajanus’ Dacische oorlog schermt het zicht op het forum deels af. Deze boog zou als een van de belangrijkste monumenten van Rome worden beschouwd als hij elders had gestaan. Hij heeft drie doorgangen en nissen met fraaie beelden. Boven op de boog staat een meer dan levensgroot beeld van Trajanus in een door zes paarden getrokken wagen. Het uitzicht wordt grotendeels door de boog geblokkeerd totdat je er onderdoor bent en plotseling op een groot, aan drie zijden omheind terrein staat, met hoge muren en een glimmend marmeren vloer.
Oorspronkelijk had dit forum geen tempel in het midden (een breuk met de traditie), maar Trajanus’ behoudende opvolgers maakten dat gemis goed door aan het forum een kleine, elegante tempel toe te voegen, ter herinnering aan de vergoddelijkte Trajanus. Je zult wel gemerkt hebben dat de muren van het forum niet louter marmeren platen zijn – het zijn in de heuvel ingebouwde colonnades van meerdere verdiepingen. De belangrijkste ervan is de Markt van Trajanus, gebouwd als integraal onderdeel van het forum. Hier zijn diverse chique winkels die van alles verkopen, van zeldzame specerijen tot zijde en exotische sieraden. Op een ander niveau bevindt zich een reeks kantoren waar keizerlijke ambtenaren burgerzaken behandelen, zoals de verdeling van graan.
Onder de indruk
“Daarna bezichtigde hij de wijken van de stad … Telkens wanneer hij iets gezien had, dacht hij dat dát wel al het andere zou overtreffen … het plein van de Vrede, het theater van Pompeius, het Odeon, het Stadion en nog andere sieraden van de stad.
Maar toen hij bij het Forum van Trajanus was gekomen, een bouwwerk dat in alle hemelstreken zijn gelijke niet kent, en dat, naar wij menen, zelfs naar het eenstemmige oordeel van de goden bewondering verdient, stond hij sprakeloos als aan de grond genageld … Elke hoop iets van dien aard te kunnen ondernemen was hiermee de bodem ingeslagen en de keizer verklaarde dat hij alleen het paard van Trajanus, dat de keizer zelf draagt en is opgesteld in het midden van het atrium, wilde en kon nabootsen.
Ammianus Marcellinus, Res gestae, 16, 10, 14-15
Ga via de oostkant de basilica binnen, die smaakvol versierd is met wit en geel marmer. Er staan zo’n honderd zuilen in dezelfde kleur. Het dak van dit gebouw wordt in een terloopse opmerking van de tweede-eeuwse reisschrijver Pausanias genoemd. Hij schrijft dat Trajanus’ forum ‘niet alleen om zijn algehele schoonheid bezienswaardig is, maar in het bijzonder om het dak dat van brons gemaakt is’ (Pausanias, Descriptio Graeciae, 5, 12, 6).
Als je de Zuil van Trajanus ziet, denk je niet direct aan een graf, maar dat is het wel – de as van de keizer en zijn vrouw is in het voetstuk van de zuil bijgezet. Een deel van de locatie van het forum ligt buiten het heilige pomerium van Rome, waarbinnen begrafenissen verboden zijn. Dat is dus een voordeel. De Zuil van Trajanus ligt heel dicht bij, maar wel buiten het pomerium. De zuil is ca. 30 meter hoog, net zo hoog als de afgraving in de heuvel. Als je naar de niveaus van de bibliotheek en de markt gaat, kun je het beeldverhaal dat in een spiraal omhoog gaat, heel goed volgen.
Je kunt de zuil ook aan de binnenkant beklimmen via een smalle wenteltrap die naar het plateautje boven op de zuil leidt. Kleine raampjes kijken uit over het forum, en bovenaan kun je zelf de inscriptie op het voetstuk controleren.
Senaat en volk van Rome aan keizer Caesar …
Trajanus Augustus Germanicus Dacicus …
om aan te geven hoe hoog de heuvel was die voor dit werk is weggehaald.
De buitenzijde van de zuil beeldt het verhaal van Trajanus’ beroemdste veldtocht uit. In bas-reliëfs zie je hoe zijn legioenen de Donau oversteken, steden belegeren en gevechten leveren tot en met de dood van de Dacische leider Decebalus en de inname van diens hoofdstad. Als je na het zien van deze zuil en de locatie waar deze staat nog niet onder de indruk bent van de grandeur, macht en majesteit van Rome, zal dat ook bij de wandeling van morgen over de Palatijn niet gebeuren. Het Forum van Trajanus is het beste wat je kunt krijgen.
Verlaat nu de keizerfora en ga richting de nabij gelegen Thermen van Constantijn om de wandeling van vandaag af te sluiten.
Wat er nu nog te zien is
Het eerste wat een toerist nu opvalt aan de huidige locatie van de keizerfora is een vierbaans verkeersweg (Via dei Fori Imperiali) die daar dwars doorheen loopt. Iemand was daarvoor verantwoordelijk. Die iemand was Mussolini. Hij eindigde zijn carrière weliswaar om andere redenen hangend aan een dakbalk van een benzinestation, maar hij verdiende het alleen al om deze gruwel te worden opgehangen.
Gelukkig gedragen de hedendaagse beschermers van Rome’s erfgoed zich meer verantwoordelijk, en is vanwege de pleidooien van archeologen en milieubeschermers paal en perk gesteld aan het verkeer op deze weg. Daardoor is de schade als gevolg van verontreiniging en trilling, die de snelweg toebrengt aan de antieke gebouwen waarlangs en soms waarover deze loopt, beperkt maar niet geheel gestopt. Het eerste wat een bezoeker aan de keizerfora moet bedenken is hoe hij/ zij van de Esquilijn over kan steken zonder aangereden te worden. Gelukkig is de Via Argiletum (de huidige Via della Madonna dei Monti) ook na een paar duizend jaar nog in bedrijf.
Als je het forum via deze straat nadert, heb je zicht op de laatste klassieke toevoeging van het Forum Romanum, de Zuil van Phocas, die er sinds de zevende eeuw staat. In de bestrating van de Via Argiletum zul je groeven zien van middeleeuwse karren die steen van het forum voor andere doeleinden vervoerden. Als gevolg van die plunderingen en het algehele verval door de tijd bleven van Caesars forum slechts drie zuilen van de Tempel van Venus Genetrix over, afgezien van het bijna intacte Senaatsgebouw (Curia Julia; deze bleef bestaan omdat het gebouw in de zevende eeuw de Kerk van Sant’ Adriano al Foro werd).
Het Forum van Augustus kun je het beste benaderen door de Via Alessandrina te nemen, die vooral bestaat uit een brede trap naar een tempel die – op een paar zuilen na – niet meer bestaat en dan naar de indrukwekkende brandmuur aan de achterkant, die er beslist nog wel is. Van Vespasianus’ Tempel van de Vrede is niet veel meer te zien: een vlak terrein met enkele stenen hier en daar. Een Romein uit het klassieke tijdperk zou hier zeker niets herkend hebben.
Wat betreft de andere keizerfora is veel van wat ter plaatse bleef staan weggehaald, maar gelukkig niet naar verre oorden. De fragmenten worden tentoongesteld in het Museo dei Fori Imperiali (vlak bij de plek van de Mercati Traiani). In dit museum worden de overblijfselen van de verschillende forums voor het nageslacht bewaard en je kunt hier zien hoe een en ander er op het hoogtepunt heeft uitgezien.
Van het Forum van Nerva zijn vele zuilen van de pseudozuilengang intact, net zoals een deel van het Minervafries dat het bovenste deel sierde. Het bewaard gebleven deel vertelt het verhaal van Arachne, die buitengewoon goed kon spinnen en weven. Zij had de moed om Athena uit te dagen het in een weefwedstrijd tegen haar op te nemen. Athena verloor en veranderde haar in een spin. De Tempel van Minerva vervult nog steeds een heilige rol, hoewel de tempel zelf aan het begin van de zeventiende eeuw werd afgebroken. Maar een deel van het metselwerk is nu opgenomen in de St.-Pieter in Vaticaanstad.
Het hergebruik van de keizerfora en andere plaatsen in het Vaticaan ging onder paus Urbanus VIII (1623-1644) door. Dit lokte een beroemd protest in het Latijn uit tegen de aristocratische familie Barberini, waartoe Urbanus behoorde. Zelfs tegenwoordig kun je een Romeinse gids horen mompelen: Quod non fecerunt barbari, fecerunt Barberini (Wat de barbaren niet voor elkaar kregen, werd door de Barberini gedaan).
De markt van Trajanus (soms ’s werelds eerste winkelcentrum genoemd) is open voor klanten – dat wil zeggen voor toeristen die 15 euro entree betalen; met het kaartje heb je ook toegang tot het Museo dei Fori Imperiali. In eerdere eeuwen heeft de markt dienstgedaan als woning van een aristocratische Romeinse familie, én als fort dat later weer veranderd werd in een klooster voor adellijke dames en vervolgens in een kazerne. Tegenwoordig zijn de markt en het forum zo veel mogelijk gerestaureerd in hun originele staat, en zijn daarmee de indrukwekkendste van de keizerfora, net zoals 1500 jaar geleden.
