Dirk III van Holland (ca.982-1039) – Graaf van West-Frisia

De West-Friese graaf Dirk III (ca.982-1039) was in meerdere opzichten een opzienbarend bestuurder. Hij was de eerste politicus die doorhad dat de Nederlandse riviermondingen de kans boden om tol te vragen aan schippers. Verder pleitte hij voor eigen grondbezit voor boeren die land bewerkten. En Dirk III speelde de hoofdrol in de Slag bij Vlaardingen (1018), waar hij het opnam tegen keizer Hendrik II (973-1024), een neef van hem.

De Slag bij Vlaardingen wordt wel beschouwd als een eerste stap in de richting van de zelfstandigheid van het gewest Holland. Daarom werd Dirk III later, door historici, ook wel de ‘grondlegger van Hollands zelfstandigheid’ genoemd. Een andere bijnaam die hij in de middeleeuwen zelf kreeg, was Hierosolymita (‘Jeruzalemganger’): zo noemden de Annalen van Egmond – het oudste Hollandse geschiedwerk – hem in 1039.

Jonge jaren van Dirk III

In of rond 982 zag Dirk III het levenslicht. Hij was de oudste zoon van graaf Arnulf van Gent (ca.951-993) en Lutgardis van Luxemburg (ca.960-1005). De jongste zus van Lutgardis, Cunegonde van Luxemburg (980-1033), was getrouwd met koning – en vanaf 1014 keizer – Hendrik II van het Heilige Roomse Rijk.

Op 18 september 993, Dirk was toen twaalf jaar, sneuvelde zijn vader Arnulf in een veldslag bij Winkel (in het huidige Noord-Holland, toen West-Frisia geheten). Vader Arnulf werd begraven in de toenmalige Abdij van Egmond en later heilig verklaard.

Met behulp van de Duitse koning Otto III (980-1002), die leenheer was, slaagde weduwe Lutgardis erin het graafschap West-Frisia voor de familie te behouden. In de jaren 993-1005 nam Dirks moeder het bestuur op zich, tot Dirk III in 1005 oud genoeg was om zelf te regeren.

Huwelijk en kinderen

Dirk III huwde, vermoedelijk omstreeks 1019, met Othilde (ca.985-ca.1044). Over haar afkomst bestaat weinig tot geen informatie, behalve dat ze in Quedlinburg begraven werd en mogelijk een dochter was van hertog Bernhard I van Saksen, of wellicht van Bernard I van Brandenburg, de markgraaf van de Noordmark.

Samen met Othilde kreeg Dirk III vier kinderen: Dirk IV (ca.1020-1049), Floris I (ca.1025-1061), Bertrada (ca.1028-1060) en Swanhilde (ca.1031-1093).

Bestuur van Dirk III

Dirk III was een succesvol bestuurder. Zo wist hij gebied te veroveren richting het oosten, tussen Zwammerdam en Bodegraven, wat ten koste ging van het bisdom Utrecht.

Ook zijn sociaaleconomische beleid was onderscheidend. Zo stimuleerde Dirk rond 1015 de ontginning van moerassen (de Riederwaard) door gronden te verpachten aan Friezen die ze in cultuur brachten. Hij gaf deze grond aan die boeren om te bewerken, tot woede van de bisschop van Utrecht, Adelbold II (975-1026), die rechten op deze grond claimde en die Dirk III trouwens wel vaker aanviel. In de middeleeuwen bepaalde, zoals bekend, het feodalisme (leenstelsel) met leenheer, leenman en achterleenman de politieke verhoudingen. Daarom was Dirk III’s stelling dat boeren die grond bewerkten recht hadden op het bezit van die grond, vrij revolutionair. Deze actie vormde een van de redenen dat Dirk III in de problemen kwam.

Dirk III ging nog een stapje verder. Bij Vlaardingen zette hij een burcht neer (castrum Flardengis), vermoedelijk op de plaats waar tegenwoordig de Grote Kerk staat. Op die plek – waar in 1076 mogelijk (de plek is omstreden) de befaamde ‘Vlaardingse toiletmoord‘ plaatsvond, toen hertog Godfried met de Bult (ca.1045-1076) tijdens een ontlastingsprocedure met een speer of zwaard van achteren geperforeerd werd – mondde het riviertje de Flarding uit in de Merwede. De burcht bood Dirk III de gelegenheid om tol te vragen aan handelaren die met hun schepen tussen Tiel en Engeland voeren. De kooplieden en de bisschop van Utrecht voelden zich ernstig benadeeld en vroegen de Duitse keizer Hendrik II om militair in te grijpen.

Keizer Hendrik II, als leenheer Dirks baas, besloot zijn onderdaan eerst een kans te geven de vesting te ontruimen, maar Dirk III weigerde dit. Vervolgens voer een keizerlijk leger per vloot, onder leiding van hertog-generaal Godfried de Kinderloze (ca.965-1023) en met soldaten uit Utrecht, Keulen en Trier aan boord, richting Vlaardingen om de ongehoorzame graaf een lesje te leren. Althans, dat was de bedoeling…

Slag bij Vlaardingen (29 juli 1018)

Bij Vlaardingen troffen de troepen van de keizer en graaf Dirk III, geholpen door Friese boeren, elkaar. Het keizerlijke leger werd in een hinderlaag gelokt, waarna paniek toesloeg en natuurlijke factoren (rivier en moeras) de militairen van Hendrik II verhinderden om terug te vluchten naar hun schepen. Dirk III en zijn mannen hakten het leger van de keizer vervolgens in de pan.

Dirk slaagde erin om Godfried de Kinderloze te gijzelen. Deze zette hij in om meer autonomie bij de kiezer op te eisen in ruil voor diens vrijlating. En zo geschiedde. De officiële website over de geschiedenis van Vlaardingen vermeldt:

Er zijn historici die de ‘Slag bij Vlaardingen’ zien als het begin van het graafschap Holland met de graaf als de eigenlijke stichter. Zo staat het ook op het standbeeld van Dirk III op de hoek van het Vlaardingse Stadhuis. De slag zorgde er in ieder geval voor dat Dirk III een tijdje zijn gang kon gaan.

Video over de Slag bij Vlaardingen

Dirk III: de Jeruzalem-ganger

De bijnaam Hierosolymita, Jeruzalemganger, kreeg Dirk III van Holland vanwege een pelgrimstocht naar Jeruzalem die hij rond het jaar 1030 maakte. De veertiende-eeuwse geschiedschrijver Johannes de Beke maakte hier melding van.

Levenseinde

Dirk III overleed op 27 mei 1039. Uit het graafschap West-Frisia dat hij bestuurde, zou later het graafschap Holland ontstaan – de term ‘Holland werd in 1101 voor het eerst gebruikt -, waarvoor Dirk III dus de eerste aanzetten had gegeven. Hij werd als graaf opgevolgd door zijn zoon Dirk IV (ca.1027-1049).

Boek: De Slag bij Vlaardingen, 1018
Of lees: Graven van Holland (880-1580) – D.E.H. de Boer
Ook interessant: Diverse artikelen over de middeleeuwen

Standbeeld van Dirk III in Vlaardingen

Bronnen ▼