Week van de koloniale geschiedenis
Dark
Light

Grenzen en invloedssferen in de oudheid

Wat is een grens?
8 minuten leestijd
Grens (CC0 - Pixabay - Free-Photos)
Grens (CC0 - Pixabay - Free-Photos)

Ik heb al vaker verteld overย Baktriรซ, een Iraans gebied waar een uitloper van de Grieks-Romeinse wereld in contact stond met de culturen van Centraal-Aziรซ en de Indusvallei. Hier en daar presenteren de bewoners zich onmiskenbaar als Grieks en dat wil zeggen dat de โ€œdooie stenenโ€ in Noord-Afghanistan en Zuid-Oezbekistan illustreren wat de bewoners beschouwden als het voor hun relevantste deel van het Griekse culturele aanbod. Een oudheidkundige die wil begrijpen wat de kern is van de Grieks-Romeinse beschaving, moet niet zijn in centra alsย Atheneย en Rome, waar deze cultuur vanzelfsprekend was, maar aan de periferie, waar ze niet vanzelfsprekend was, waar keuzes moesten worden gemaakt en waar we, om zo te zeggen, het klassiekste der klassieken zien.

Een grenszone, maar grappig genoeg zijn er geen aanwijzingen voor een grens. We weten dat dit gebied vanaf de zesde eeuw het uiterste noordoosten was van hetย Perzische Rijk, van het rijk vanย Alexander de Grote en van hetย Seleukidenrijk. De kastelen van de lokale heersers zijn opgegraven, maar je kunt archeologisch niet vaststellen dat dit de grens was van de Perzische ofย Macedonischeย heerschappij. Terwijl de kastelen van de plaatselijke heersers bekend zijn, kennen we geen douaneposten, geen grensforten, geen versterkte wegen. Sterker nog: als we het niet uit geschreven bronnen zouden weten, zouden we nooit op het idee zijn gekomen dat dit gebied onderdeel was geweest van het Perzische Rijk. Opvallend is bijvoorbeeld dat de monetaire economie die in de westelijke gebiedsdelen heeft bestaan en die een systeem van belastingheffing documenteert, volledig ontbreekt in Oezbekistan, Afghanistan en Pakistan.

Baktriรซrs brengen tribuut aan de koning van Perziรซ (Oostelijke Apadana-trap, Persepolis)
Baktriรซrs brengen tribuut aan de koning van Perziรซ (Oostelijke Apadana-trap, Persepolis)

Overname van een netwerk

In de eerste hoofdstukken van The Hellenistic Far East (2014)ย beschrijft de Britse oudheidkundigeย Rachel Mairsย dat de Perzische machtsuitoefening neerkwam op het aansturen van een lokaal netwerk. Pas enige tijd nadat Alexander de macht had overgenomen, zien we veranderingen in dit bestuursmodel en beginnen we te zien dat in sommige deelgebieden sommige transacties worden gemonetariseerd. De Macedonische machtsovername was dus aanvankelijk de overname van een netwerk. Dit werd al veel langer vermoed maar het werd bevestigd door de ontdekking, kort na de bevrijding van Afghanistan, van enkele Aramese teksten.

We hebben hier dus te maken met machtsuitoefening โ€“ Perzisch, vroeg-Macedonisch โ€“ dieย  archeologisch niet te vinden is. Anders gezegd: een grensgebied dat we niet kunnen opgraven, een heerschappij die archeologen nooit zouden hebben kunnen bevroeden.

***
Dit probleem kennen we ook uit wat we nu Duitsland noemen. Lange tijd hebben archeologen alle Romeinse vondsten ten oosten van deย Rijnย vrij gedachteloos gedateerd vรณรณr het jaar 9 n.Chr., toen de Romeinen in hetย Teutoburgerwoudย werden verslagen. Daar is zeker iets gebeurd, want drie legioenen hielden administratief op te bestaan, maar het wil niet zeggen dat de Romeinen hun posities op de oostelijke oever van de Rijn ook ontruimden.

Loodbaar (Gallo-Romaans museum, Tongeren)
Loodbaar (Gallo-Romaans museum, Tongeren)
Eรฉn van de aanwijzingen voor voortgezette controle van de gebieden ten oosten van de rivier is deย loodbaarย die een paar jaar geleden is verworven door hetย Gallo-Romeinse museumย inย Tongeren. De inscriptie maakt duidelijk dat de Romeinen tijdens de regering van keizerย Tiberiusย (r.14-37) de Germaanse loodmijnen konden exploiteren. Dat moet haast wel slaan op de oostelijke oever; van de loodmijnen op de westelijke oever is in elk geval hoogst onzeker of het gebied destijds tot Germaniรซ werd gerekend. (De provincies Germania Inferior en Germania Superior hebben die namen pas later gekregen.)

Is het mogelijk dat de gebruikelijke lezing van de gebeurtenissen, dat de Romeinen zich na 9 terugtrokken op de westelijke oever van de Rijn, onjuist is? Daar valt wel iets voor te zeggen. We hebben eigenlijk maar รฉรฉn bron die dit beweert, deย Epitomeย vanย Florus, waarin we lezen dat een imperium dat niet was tegengehouden door de Oceaan wel werd tegengehouden aan de oevers van de Rijn (meer). Dit is een constatering van nรก de verovering van Brittanniรซ, toen de Romeinen zich inderdaad niet lieten tegenhouden door de Oceaan.

Florus biedt dus bepaald geen ooggetuigenverslag en is daarom geen bron die je hoger mag waarderen dan de tekst van iemand die de betrokkenen persoonlijk kende en die het strijdtoneel had bezocht, zoalsย Velleius Paterculus. En laat die nu beweren dat de Romeinen hun macht na de nederlaag vrij snel herstelden. Misschien is dat propaganda maar laat er nou bovendien, nu archeologen niet langer alleย rechtsrheinischeย Romeinse vondsten automatisch dateren vรณรณr het jaar 9, voldoende bewijs zijn dat een Romeins fort bijย Halternย nog enige tijd in gebruik bleef.

Wat er precies is gebeurd, is misschien iets voor een ander stukje. Het gaat me er vandaag om dat de mogelijkheid bestaat dat de Romeinen, net als de Perzen en Alexander de Grote in Baktriรซ, macht konden uitoefenen (d.w.z., mensen konden dwingen dingen te doen die ze anders niet zouden hebben gedaan) over delen van Germaniรซ op een zodanige wijze dat deze archeologisch niet herkenbaar is (al helpt het heronderzoek van Haltern natuurlijk wel). Anders gezegd: je hoeft geen forten te bouwen, geen wegen aan te leggen en geen monumenten op te richten om een gebied te beheersen.

***

Detail van de Peutinger-kaart: Arae Philaenorum wordt hier getypeerd als de grens tussen de provincies Africa en Cyrenaica, m.a.w. als de grens tussen de imperia van twee gouverneurs.
Detail van de Peutinger-kaart: Arae Philaenorum wordt hier getypeerd als de grens tussen de provincies Africa en Cyrenaica, m.a.w. als de grens tussen de imperia van twee gouverneurs.

Dat machtsuitoefening niet samenvalt met de bouw van forten, wegen en andere monumenten, en dat ze daardoor archeologisch moeilijk vindbaar is, past goed bij het Romeinse denken over macht. Het woordย imperiumย is misschien het beste te vertalen als โ€œinvloedssfeerโ€ en duidt niet โ€“ of beter: niet per se โ€“ op een territoriaal begrensd gebied. Het slaat op de bevoegdheden van een magistraat (bijvoorbeeld hetย imperium proconsulare).

“De Romeinen bouwden forten om hun belangrijkste gebieden te beschermen, maar dat wil niet zeggen dat deze forten een grens waren.”

Voor ons relevant is het commando in een oorlog. De commandanten van de noordelijke legers hadden elk een eigenย imperiumย om aan de overzijde van de rivier te vechten, maar er was geen duidelijke grens aan het strijdtoneel. Het was daardoor mogelijk dat een commandant dieย imperiumย had in het ene gebied, actief raakte in een gebied waar ook anderen actief waren. Eรฉn oplossing was hetย imperium maius, waarin werd vastgelegd wie dan voorrang had. Een andere maatregel was het aanwijzen van gebieden waarin het imperium geldig was: eenย provincia.ย De voor zover ik weet enige territoriale afbakening die eenย imperiumย kende, was dus de grens met hetย imperiumย van een collega. Zie ook het plaatje hierboven.

Wat geldt voor het machtsbereik van een magistraat geldt eveneens voor het machtsbereik van de Romeinse overheid: de Romeinen vatten hetย imperium Romanumย niet op als territoriaal begrensd geheel. Ze bouwden forten om hun belangrijkste gebieden te beschermen, maar dat wil niet zeggen dat deze forten een grens waren. Als de Romeinen na 9 hun troepen legeren aan deย Rijnย en aan de overzijde van die rivierย Halternย aanhouden, betekent dat niet dat ze geen macht meer uitoefenden op de andere oever. De loodmijnen bleven gewoon in gebruik. Minimaal een deel van de Romeinse invloedssfeer is archeologisch niet te vinden.

***

De limes een grens?

Langs de Beneden-Rijn ligt een reeks forten: de limes. Die forten beschermden een transportroute, zoveel is zeker, maar vormden ze ook een grens? Zoals we hebben gezien kunnen we dat uit het bodemarchief niet afleiden terwijl de geschreven bronnen het grensbegrip problematiseren. (Voor alle duidelijkheid: ik zeg niet dat de Romeinen nooit grenzen kenden. Het gaat om het kentheoretische probleem en mijn voorbeeld is Nederland.)

De Romeinse limes op vici.org
De Romeinse limes op vici.org
Zoals we zagen inย Baktriรซ, kan de overname van het netwerk van machtsrelaties door een of andere veroveraar archeologisch onvindbaar zijn. Op dit punt vind ik deย vernieuwde expositieย in het Rijksmuseum van Oudheden zo goed: ze toont enerzijds nederzettingen waar wรฉl dingen veranderden toen ze kwamen te liggen binnen de Romeinse sfeer, zoalsย Nijmegen, maar toont ook vondsten uit opgravingen waar niets veranderde, zoals Dronrijp en Rijswijk. Zouden ze de opgraving in Brabant hebben getoond waar ik zelf ooit werkte, het verhaal zou ruwweg hetzelfde zijn.

In de twee zuidelijke opgravingen constateren we dat er geen verandering was ondanks de Romeinse overheersing; in de noordelijke zouden we โ€“ zie opnieuw Baktriรซ โ€“ hetzelfde kunnen constateren. Door handel veranderde de materiรซle cultuur hier of daar, maar dat zegt niet zoveel over de eigenlijke cultuur: de boeren โ€“ 90% van de bevolking in de oude wereld โ€“ oogstten en ploegden, zaaiden en maaiden, en droegen een deel van hun oogst af aan hun elite. Net als in het Baktriรซ in de tijd vanย Alexander de Groteย was boven die elite een andere meester gekomen en in die zin was alles veranderd, maar op de grond veranderde er eigenlijk weinig.

Of toch? Ik heb nog gedacht aan de munten. Ten zuiden van de limes is de aanvoer vrij regelmatig, wat duidt op integratie in een groter economisch systeem; benoorden de limes komen de munten aan in golven, die kunnen worden verklaard doordat de Romeinen in crisissituaties รณf groepen krijgers uit het noordelijk kustgebied in dienst namen รณf afkochten. Weliswaar is er zo sprake van twee verschillende vormen van beheersing, maar in beide gevallen zou een Romein het noordelijk kustgebied hebben aangeduid als onderdeel van hetย imperium.

***

Waar komt, als het archeologisch niet documenteerbaar is en als de Romeinse ideeรซnwereld andere opties kende dan de territoriaal begrensde staat, het idee dan vandaan dat de limes een grens is geweest? Het is een negentiende-eeuwse interpretatie van de geschreven bronnen. Van eenย Florus, die op alle scholen werd gelezen en paste in een (Duits) nationalistisch aanbod. Van een beroemde passage uitย Tacitusย waarin staat dat keizerย Claudiusย generaalย Corbuloย gelastte zijn troepen terug te trekken op de linker Rijnoever, die destijds werd geรฏnterpreteerd vanuit de toen gangbare visie dat je je troepen legerde aan de grens.

Je zou denken: de negentiende eeuw is voorbij. Maar oudheidkunde is een complex vak dat steeds complexer wordt, terwijl de opleidingen in de jaren tachtig zijn verkort. Dat de oproep tot interdisciplinariteit eindeloos wordt herhaald, duidt op de hieruit voortvloeiende problemen. De archeologie is zich steeds meer gaan beperken tot dat wat rechtstreeks uit het bodemarchief valt te halen; er is weinig tijd om na te denken over kentheoretische problemen; en daarom herhaalt men allerlei ingeburgerde noties. Noties die vaak verouderd zijn.

Dat Nijmegen enย Tongerenย ooitย stedelijke rechtenย (deย municipium-status)ย zouden hebben verworven is een onschuldig voorbeeld; dat het Romeinse Rijk een territoriaal begrensde eenheid was, heeft politieke implicaties in een tijd waarin Nieuw Rechts hamert op de goed bewaakte grenzen van de nationale staat. De archeologie zou een zinvolle bijdrage kunnen leveren door uit te leggen dat het idee van de territoriaal begrensde staat negentiende-eeuws is en dat er alternatieven zijn, zodat we, links of rechts, ons eigen denken beter begrijpen. We kunnen alleen constateren dat de voorlichting over de limes, juist nu ze haar belang kan bewijzen, in alle toonaarden zwijgt.

Maar ook al bekreunen archeologen zich minder dan vroeger om kentheorie en om hun betekenis voor het maatschappelijk debat: de limes vormt een waanzinnig kentheoretisch thema.ย Kunnen we invloedssferen en de eindigheid van macht herkennen in het bodemarchief?ย Zo ja, in welk opzicht is dan de reeks forten langs de Beneden-Rijn hetzelfde als deย clausuraย in het zuiden van Tunesiรซ? Wat is de overeenkomst met de muur van Hadrianus? (Ik ga er gemakshalve van uit dat dit werkelijk grenzen zijn geweest.)ย Of omgekeerd: indien we zouden kunnen vaststellen dat pakweg Dronrijp lag buiten hetย imperiumย van de Romeinen, in welk opzicht verschilt het dan van Baktriรซ? En in welk opzicht stemmen Rijswijk en Noord-Brabant met Baktriรซ overeen?

Dit is een fantastisch thema. Hier liggen โ€“ย pun intendedย โ€“ de grenzen van de wetenschap.

Ook interessant: Perzische grenzen
…en: De Romeinse limes

Jona Lendering is historicus, webmaster van Livius.org en docent bij Livius Onderwijs. Hij publiceerde verschillende boeken en verzorgt een nieuwsbrief over de Oudheid. Zie ook zijn blog: mainzerbeobachter.com

Lezers maken Historiek mede mogelijk. Ons steunen kan op verschillende manieren. Lees hier meer.

Gratis nieuwsbrief

Meld u aan voor onze wekelijkse nieuwsbrief

48.278 actieve abonnees

"Donateurs ondersteunen ons project en dragen direct bij aan de uitbreiding van ons archief."

Meer informatie

Volg ons: