Guillaume Groen van Prinsterer – Staatsman en historicus

De antirevolutionaire staatsman Guillaume Groen van Prinsterer (1801-1876) geldt als een van de belangrijkste Nederlandse politici uit de negentiende eeuw. Wie was deze protestantse advocaat, politicus, publicist en historicus? En wat is zijn betekenis geweest voor de Nederlandse samenleving? Een korte biografie van Groen van Prinsterer.

Betekenis van Groen van Prinsterer in hoofdlijnen

Groen van Prinsterer wordt algemeen beschouwd als de grondlegger van de christelijke politiek in Nederland. Hij was de belangrijkste tegenstrever van de liberale politicus Jan Rudolph Thorbecke – de hoofdopsteller van Nederlands eerste liberale grondwet uit 1848. Groen van Prinsterer ontwikkelde zich tot een pleitbezorger van het bijzondere, op christelijke leest geschoeide onderwijs. Hij legde het fundament voor de Anti-Revolutionaire Partij (ARP), een gereformeerd-hervormde politieke partij die kort na zijn dood door Abraham Kuyper werd opgericht. Verder was Groen van Prinsterer in Den Haag een van de spilfiguren binnen het Réveil, een internationale christelijke opwekkingsbeweging. Ten slotte heeft Van Prinsterer veel betekend als publicist van diverse historische werken en politieke boeken.

Jonge jaren: student, Réveil-man, advocaat en politicus

Guillaume (Willem) Groen van Prinsterer zag het levenslicht op 21 augustus 1801 in Voorburg (bij Den Haag). De familie Groen van Prinsterer woonde sinds 1797 aan de Korte Vijverweg bij de huidige Hofvijver aan het Binnenhof in Den Haag. Dat Willem in Voorburg werd geboren, kwam omdat het gezin rond zijn geboorte verbleef in het zomerse buitenverblijf ‘Vreugd en Rust’ in Voorburg.

Hij groeide op in een verlicht-conservatief gezin van hervormde huize. Na het doorlopen van zijn basisopleiding ging Groen van Prinsterer rechten studeren in Leiden. Dit resulteerde in een promotie in de Rechten en in de Letteren, die beide op 17 december 1823 plaatshadden in vloeiend Latijn. In Leiden volgde Groen in de jaren 1821-1822 onder meer colleges bij de literator Willem Bilderdijk – net als hij betrokken bij het Réveil – en was zijn latere politieke tegenstrever Jan Rudolph Thorbecke een van zijn studiegenoten.

Vijf dagen na zijn promotie werd Groen van Prinsterer advocaat in Den Haag, bij het Hoog Nationaal Gerechtshof. Na dit enkele jaren te hebben gedaan, trad hij in september 1827 in dienst als referendaris (hoofdambtenaar) van koning Willem I. Van 1827-1833 was zijn taak om toe te zien op het Koninklijk huisarchief. Tevens was, van 1829-1836, ook secretaris van de koning. In 1836 was Groen enkele maanden in Parijs om, in opdracht van de koning, een onderzoek uit te voeren naar het Huis van Oranje.

Op 23 mei 1828 stapte Groen van Prinsterer in Groningen in het huwelijksbootje met Elisabeth Maria Magdalena (‘Betsy’) van der Hoop. Samen bleven ze kinderloos.

Geboorte van de antirevolutionaire politieke richting & de Schoolstrijd

Vanaf oktober 1828 bracht Groen, anoniem, de periodiek Nederlandsche Gedachten uit, tot mei 1832. In dit blad schreef hij artikelen tegen de ‘revolutiegeest’ die in 1830 gedurende de Belgische opstand om zich heen greep. Het jaar 1829 kan daarom beschouwd worden als het ‘geboortejaar’ van de antirevolutionaire politieke richting, die in 1879 uitliep op de stichting van Anti-Revolutionaire Partij, de eerste Nederlandse politieke partij. De eerste antirevolutionaire kiesvereniging ontstond in het voorjaar van 1851 in Amsterdam, onder de naam ‘Nederland en Oranje’. Deze AR-kiesvereniging wordt wel de ‘moeder aller antirevolutionaire kiesverenigingen’ genoemd.

Groen van Prinsterer zat met enkele korte onderbrekingen (vanwege ziekte) – van 1849 tot 1857 en opnieuw van 1862 tot 1871 – in de Tweede Kamer. Hij stond in zijn anti-liberale opvattingen vaak alleen, maar werd wel alom gerespecteerd vanwege zijn politiek-historische kennis en kunde.

In het parlement maakte Groen zich hard voor bijzonder protestants-christelijk onderwijs. Sinds de Onderwijswet van 1806 was bepaald dat het onderwijs in Nederland een openbaar karakter diende te hebben. Over de ideologische inrichting van het onderwijs wijzigde Groen zelf regelmatig zijn opvattingen. Zo pleitte hij voor gescheiden scholen voor joden, katholieken en protestanten. Later ging het hem vooral om de financiële gelijkberechtiging van het bijzonder onderwijs. Dit standpunt nam hij vanaf 1857 in, toen de Onderwijswet van J.J.L. van der Brugghen door de Kamer kwam, die uitging van ‘algemeen-christelijk onderwijs’. Voor Groen van Prinsterer was deze insteek te algemeen en diende er ook ruimte te zijn voor (bekostigde) scholen met een protestants-christelijke identiteit.

Een belangrijke stap in de zogenoemde Schoolstrijd was de oprichting van de Vereniging voor Christelijk Nationaal Schoolonderwijs (CNS), door Groen in 1860. Deze vereniging beoogde bijzondere scholen op te zetten door geld in te zamelen voor de bekostiging. Abraham Kuyper maakte zich later vooral in de politieke arena hard voor onderwijs dat op protestant-christelijke leest geschoeid was. Hiertoe stichtte hij in 1872 het Anti-Schoolwet Verbond, waaruit in 1879 de Anti-Revolutionaire Partij ontstond.

Belangrijkste werken van Groen

Het eerste daadwerkelijk politieke geschrift van Groen verscheen in 1829 en had als titel Volksgeest en Burgerzin. Het werk behandelde de moeizame verhouding tussen de noordelijke en zuidelijke Nederlanden, die in 1830 leidde tot de Belgische Opstand en in 1839 tot een definitieve scheiding.

Het veruit belangrijkste boek dat Groen schreef, was Ongeloof en Revolutie uit 1847. Dit werk was mede geïnspireerd op Isaäc da Costa’s Bezwaren tegen den geest der eeuw (1823) en was gebaseerd op een vijftiental lezingen die Groen gedurende het winterseizoen 1845-1846 had gegeven.

Bekend van Groen zijn verder zijn Handboek der geschiedenis van het vaderland uit 1846 en een vijftiendelige bronnenserie over de correspondentie van het Huis van Oranje.

Overlijden Groen & Kuyper neemt het vaandel over

Groen van Prinsterer blies op 19 mei 1876 in Den Haag zijn laatste levensadem uit. Een jaar eerder had hij, om de woorden van dr. Roel Kuiper te gebruiken, in de periodiek Nederlandsche Gedachten zijn ‘christelijk-historische testament’ als volgt verwoord:

“Met de tollenaarsbede: O God, wees mij zondaar genadig!
Met de Heidelberger Catechismuswijsheid: mijn eenige troost in leven en sterven.
Met den juichtoon: Ik danke God door Jezus Christus onzen Heere.
Met de strijdleus der Reformatie: Doet aan de geheele wapenrusting Gods en het zwaard des Geestes hetwelk is Gods Woord.
Met de zinspreuk: Een Staatsman niet! Een Evangeliebelijder!”

Groen was een staatsman, die niet over het organisatorische talent beschikte van zijn opvolger Abraham Kuyper. Het was kort na de dood van Groen van Prinsterer dan ook Kuyper die tot de organisatievorming van protestanten overging, die het begin zou worden van wat historici en politicologen nog steeds de verzuiling noemen. Kuyper had in 1872 al de antirevolutionaire periodiek De Standaard opgericht. Maar daarna volgde nog veel meer: de Antirevolutionaire Partij in 1879, de Vrije Universiteit in 1880 en – in kerkelijke zin – de Doleantie van 1886 (die uitmondde in de Gereformeerde Kerken in Nederland vanaf 1892).

In Nederland zijn verschillende scholen naar de staatsman vernoemd. En in 1976 verscheen er, ter gelegenheid van Groen’s honderdste geboortedag, een postzegel van 55 cent met daarop zijn beeltenis.

Overzicht van werken van en over Groen van Prinsterer
Boek: Groen van Prinsterer in Europese context – Jorien de Bruijn

Bronnen ▼