Het Réveil – Internationale christelijke opwekkingsbeweging (ca.1810-1865)

Het Réveil was een internationale christelijke opwekkingsbeweging uit de vroege negentiende eeuw. Het Réveil begon rond 1810 in Genève, in het calvinistische Zwitserland en was tot ongeveer 1865 invloedrijk in diverse Europese landen, waaronder Nederland en Duitsland. Bekende kopstukken uit het Nederlandse Réveil waren Willem Bilderdijk en Isaäc da Costa. Wat hield het Réveil in en welke opvattingen en idealen koesterden de Réveil-aanhangers?

Vanuit Zwiterland verspreidde het Réveil zich over Europa. Zo worden er negentiende-eeuwse opwekkingsbewegingen onderscheiden in Frankrijk (Frans Réveil), Duitsland (Erweckungen) en in Groot-Brittannië (Evangelical Revival).

Betekenis, essentie en opvattingen van het Réveil

Het begrip Réveil is ontleend aan het Frans en betekent letterlijk ‘opleving’. In de context van religie wordt met het Réveil een godsdienstige opwekkingsbeweging bedoeld die in het begin van de negentiende eeuw in meerdere Europese landen van invloed was binnen de kerken. In Nederland had de beweging vooral tussen 1817 en 1860 een grote invloed, niet alleen in de Nederlandse Hervormde Kerk en afsplitsingen van die kerk, maar ook in de Nederlandse maatschappij.

De aanhangers van de beweging vormden een bont gezelschap, dat met name in Amsterdam gesitueerd was. De opwekkingsbeweging had verder invloed in Den Haag (waar Guillaume Groen van Prinsterer de spilfiguur was), in Rotterdam, Leiden (o.a. Bilderdijk en later Hendrik P. Scholte), in Utrecht (Nicolaas Beets), Nijmegen en regio (Ottho G. Heldring) en in Friesland (onder predikant Lucas Fockens).

Periodisering van het Nederlandse Réveil (1815-1865)

Als beginpunt van het Nederlandse Réveil worden de jaren 1815-1817 beschouwd. Rond 1815 begon het contact tussen dichter, historicus en schrijver Willem Bilderdijk – de ‘Vader van het Réveil’ – en de literator Isaäc da Costa. Beide mannen woonden in Amsterdam en werden vrienden. Als duidelijk beginpunt van het Réveil zou het jaar 1817 gekozen kunnen worden. In dat jaar begon Willem Bilderdijk in kleine kring, in Leiden, met een serie privélessen over de vaderlandse geschiedenis. Tot de studentengroep die hij doceerde behoorden onder meer Da Costa, De Clerq, Capadose en Groen van Prinsterer.

Het Réveil in Nederland wordt in de literatuur in twee hoofdfasen onderscheiden. De eerste fase – het ‘romantisch Réveil’ – liep globaal van 1815-1845 en kenmerkte zich door zogeheten réunions en de verschijning van polemische geschriften en gedichten. Réveil-aanhangers kwamen vaak samen bij iemand thuis (réunions) om innerlijk hun vroomheid te beleven. De sfeer kenmerkte zich door aandacht een combinatie van orthodoxie (dogma) en vroomheid (gevoel). In deze tijd verschenen er diverse polemische geschriften, zoals Da Costa’s Bezwaren tegen den geest der eeuw (1823), Capadoses Bestrijding der Vaccine of de Vaccine aan den Beginselen der Godsdienst, der Rede en der ware Geneeskunde getoetst (1826) en een heus Réveil-tijdschrift getiteld Nederlandsche Stemmen (1834, sinds 1838 Stemmen en Beschouwingen genoemd). Dit soort werken bereikte ook het ‘gewone volk’, in gereformeerd jargon (Abraham Kuyper) ook wel ‘de kleine luyden’ genoemd. Via de geschriften en polemieken drong het gedachtegoed van de beweging door onder meer mensen dan alleen de gegoede burgerij.

De tweede fase van het Réveil wordt wel het ‘maatschappelijk Réveil’ genoemd en duurde van ongeveer 1845-1865. Deze begon met samenkomsten van de zogeheten Christelijke Vrienden, een groep Réveil-aanhangers die vanaf augustus 1845 tot het jaar 1854 in Amsterdam bij elkaar kwamen, tweemaal jaars, en hun geloof maatschappelijke relevantie wilden geven. De klemtoon in het Réveil verschoof van piëtisme en zieleheil als aandachtspunten naar activisme en maatschappelijk werk voor de zwakkere medemens. Met name Ottho Gerhard Heldring speelde in deze omslag een rol. In de jaren 1840 publiceerde hij pamfletten met titels als De Jenever erger dan de Cholera en riep hij op om alcoholisten en de arme onderklasse te helpen. Zo zette Heldring maatschappelijke organisaties op in Hoenderloo en stichtte hij in 1847 in Zetten het zogeheten “Asyl Steenbeek”, een opvanghuis voor ex-prostituees. In 1853 zette Groen van Prinsterer de Maatschappij ter Bevordering van de Afschaffing der Slavernij (NMBAS) op. Deze had tot doel om de slavernij afgeschaft te krijgen. De NMBAS stuurde – zonder succes – enkele petities naar koning Willem II. Met ingezameld geld (9500 gulden) wist de NMBAS in 1856 wel 79 slaven vrij te kopen.

De oprichting van de Confessionele Vereeniging in de Nederlandse Hervormde Kerk in 1864-1865 wordt beschouwd als het eindpunt van het Réveil.

Ten slotte: het Réveil heeft voor een deel geleid tot de vorming van de idealen van de Antirevolutionaire Partij (ARP), met name door het werk van Groen van Prinsterer, de gereformeerde partij die in 1879 door Abraham Kuyper opgericht werd. Hiermee gaf het Réveil indirect een startschot voor de maatschappelijke profilering van orthodox-protestanten, die de aanzet vormde voor wat wel de Verzuiling (ca.1880-1960) is genoemd.

Bronnen ▼