Hansken – De beroemdste olifant van de 17e eeuw

De Aziatische olifant Hansken was in de zeventiende eeuw een enorme bezienswaardigheid. Het dier werd in 1632 vanuit Azië naar de Nederlanden verscheept, als geschenk voor prins Frederik Hendrik. Hierna reisde ze langs jaarmarkten, kermissen en tentoonstelling in binnen- en buitenland. Ook Rembrandt was onder de indruk. Hij maakte rond 1637 bovenstaande schets van de dikhuid.

De reis van de olifant van Azië helemaal naar Europa was een hele operatie geweest. Stadhouder Frederik Hendrik had al meerdere keren verzocht om exotische dieren uit de overzeese gebieden waar de VOC handel mee dreef naar de Nederlanden over te brengen. En een olifant stond hoog op zijn verlanglijstje. In 1629 deed men een eerste poging, die jammerlijk mislukte. Het schip dat de olifant vervoerde leed schipbreuk.

In 1632 probeerde men het opnieuw en bracht men de driejarige Hansken aan boord van een VOC-schip. Dit dier was kort daarvoor door de koning van Kandy geschonken aan de VOC-gouverneur op Batavia. Die besloot het dier door te sturen naar Frederik Hendrik, voor diens verzameling wilde en exotische dieren (menagerie).

De overtocht verliep tumultueus. Hansken was niet het enige wilde dier dat de overtocht naar Noordwest-Europa maakte. Tijdens de drie tot vijf maanden durende reis zat de olifant in een kooi met een luipaard, hert en een kasuaris, een grote vleugelloze loopvogel. Alleen Hansken en het luipaard overleefden de lange reis. Het luipaard zette zijn tanden onderweg in de loopvogel en Hansken maakte een einde aan het leven van het hert, naar verluidt door op de viervoeter te gaan zitten. Bij aankomst in de Nederlanden (1633) waren er van de vier oorspronkelijke dieren dus nog maar twee over.

Frederik Hendrik bracht de dieren na aankomst onder in zijn buitenverblijf Huis ter Nieuburg in Rijswijk. Wie Hanske daar wilde bekijken moest geld betalen. De opbrengst ging naar het goede doel.

Rembrandt

In 1633 werd Hansken voor het eerst in Amsterdam tentoongesteld. Tegen betaling mocht het publiek de olifant op de hoek van de Kloveniersburgwal komen bewonderen. Rembrandt woonde hier vlakbij maar zag de olifant toen waarschijnlijk niet, omdat hij op dat moment een reis naar Friesland maakte. Enkele jaren later deed Hansken de stad opnieuw aan. Dit keer was Rembrandt wel van de partij. Op de Botermarkt, het huidige Rembrandtplein, zag de toen al bekende kunstenaar de olifant zijn kunstjes vertonen. Dat de kunstenaar onder de indruk was blijkt uit het feit dat hij meerdere schetsen van het dier maakte. Het Rembrandthuis in Amsterdam wijdde in 2021 een tentoonstelling aan de beroemde olifant. Conservator Leonore van Sloten zei toen over de tekeningen van Rembrandt:

‘Rembrandts tekeningen van Hansken geven zijn observerende en geïnteresseerde blik goed weer: hij tekende haar “nae ’t leven”, met aandacht voor elk detail zoals haar korte haartjes, huidplooien en de bewegingen van haar poten en slurf.

Hansken is ook, wat verstopt, te zien op Rembrandt’s bekende ets van Adam en Eva in het paradijs. De olifant staat hier op de achtergrond, net achter Eva.

Frederik Hendrik was Hansken na enige tijd kennelijk zat en schonk het dier aan zijn neef, die de olifant enige tijd later weer van de hand deed. Uiteindelijk verkocht deze onbekende nieuwe eigenaar het dier voor een bedrag van 20.000 gulden (omgerekend ongeveer 500.000 euro) aan ene Cornelis van Groenevelt, een voormalig ritmeester van het Staatse leger. Deze Groenevelt besloot zijn investering in de jaren hierna te gelde te maken. Twintig jaar lang reisde hij met de olifant door Europa, waar hij het dier op markten en kermissen allerlei kunstjes liet vertonen. Hansken kon volgens de gewiekste zakenman onder meer een geweer afschieten, huppelen, een hoed op- en afzetten, dansen en zwaardvechten. Ook kon de olifant met zijn slurf dieven en hoerenlopers in het publiek aanwijzen. Hansken was razend populair en werd afgebeeld op muurschilderingen, reclameplaten, tegeltjes en allerhande tekeningen.

Bijzonder is dat Hansken ook is afgebeeld in de beroemde Oranjezaal van Paleis Huis ten Bosch, die in opdracht van prinses Amalia van Solms rijk werd gedecoreerd, als eerbetoon aan haar kort daarvoor overleden man, stadhouder Frederik Hendrik. Het paneel met Hansken werd in 1651 vervaardigd door de Bossche schilder Theodoor van Thulden. Opvallend is dat de olifant op dit schilderij wat boosaardig oogt, terwijl het dier in de praktijk bekendstond als tamelijk kalm en vriendelijk.

Brood en brandewijn

Hansken was dan misschien populair, dat wilde niet zeggen dat er ook heel goed voor haar werd gezorgd werd. Het dier zeulde jarenlang als lastdier door Europa en kreeg van Groenevelt vrijwel alleen brood te eten. Niet weinig, het dier kreeg er dagelijks maar liefst vijfentwintig voorgeschoteld, maar erg gevarieerd was het niet. En in plaats van water kreeg de olifant geregeld brandewijn drinken. Het is al met al niet heel verwonderlijk dat Hansken, die geregeld last had van allerhande ontstekingen, het voor olifantenbegrippen niet heel lang maakte. Het dier overleed in 1655 op 32-jarige leeftijd, tijdens een reis door Italië.

Het lijk van Hansken werd hierna opgekocht door de Toscaanse groothertog Ferdinando II de’ Medici. Het geraamte van het dier belandde hierna in Florence. Daar is het vandaag de dag nog te bewonderen, in natuurhistorisch museum La Specola.

Boek: Rembrandts olifant. Michiel Roscam Abbing

Bronnen ▼