Het ‘dodenboek’ van Qenna – Magische spreuken voor het hiernamaals

In het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden kan de komende maanden een Egyptische papyrusrol van meer zeventien meter lang en drieduizend jaar oud bewonderd worden. Het gaat om het zogenoemde ‘dodenboek’ van Qenna, een handelaar uit het oude Egypte. Op de papyrusrol, de oudste uit de collectie van het oudheidkundige museum, zijn allerlei magische spreuken en symbolen te vinden.

Caspar Reuvens, de eerste directeur van het Rijksmuseum van Oudheden, kocht het zeventien meter lange dodenboek in 1835 op een veiling in Londen. Al snel daarna is de papyrus in achtendertig hanteerbare vellen gesneden, wat in die tijd heel gebruikelijk was. In het verleden werden meestal slechts enkele vellen tentoongesteld. De afgelopen drie jaar is gewerkt aan de restauratie van het dodenhoek. Het kleurrijke manuscript is nu voor het eerst sinds de aankoop in 1835 als één doorlopend geheel te zien.

Een magische reis

Het ‘dodenboek’ is gevonden in de westelijke heuvels van Luxor. De papyrus lag opgevouwen over het gemummificeerde lichaam van een Egyptische handelaar met de naam Qenna, die leefde rond 1300-1275 v.Chr. Zoals zoveel Egyptenaren uit die tijd geloofde Qenna dat hij na zijn dood zou voortleven en zou veranderen in een krachtig wezen, een eeuwige voorouder die in het hiernamaals tussen de goden zou leven. Daarom liet hij zijn lichaam mummificeren en kreeg hij in zijn graf een papyrusrol mee met veertig magische spreuken. Die moesten hem in het dodenrijk helpen bij beproevingen, beschermen tegen monsters en hem veranderen in een krachtig wezen met een eeuwig leven.

De tekst van de papyrus begint met de dagelijkse cyclus van de zon, in de vorm van de zonnegod Re. Die wordt elke ochtend aan de horizon opnieuw geboren. Iedere nacht verenigt de zon zich met de god Osiris in het dodenrijk – precies zoals Qenna dat waarschijnlijk zelf ook wilde. Dankzij de papyrus kent Qenna de namen van alle monsterachtige opzichters en poortwachters die hij onderweg tegenkomt. Alleen wanneer Qenna hun juiste namen noemt, laten zij hem veilig passeren. Ook zijn er spreuken om gevaarlijke wezens te verslaan, zoals de vier krokodillen die dreigen zijn magische krachten af te pakken, of de slang Apep, de grootste vijand van de zonnegod Re. Aan het einde van de papyrus kan Qenna zijn eeuwige leven in het hiernamaals beginnen. Het dodenboek sluit dan ook af met zijn graf in de westelijke bergen waar de armen van de godin Hathor de ochtendzon over de horizon duwen, als teken van een nieuw begin.

De tentoonstelling in Leiden volgt Qenna tijdens zijn reis en neemt de bezoekers mee langs de verhalen, spreuken, goden en symbolen. Van rechts naar links, de richting waarin een papyrus gelezen moet worden, komt hun betekenis aan bod: van een lofzang voor de goden en een Vuurmeer tot de godenrechtbank en het wegen van Qenna’s hart. Om te bewijzen dat hij een goed leven heeft geleid, mag zijn hart niet zwaarder zijn dan een struisvogelveer. Een magische spreuk roept de god Thot op om Qenna hierbij te helpen.

Restauratie

De vellen van het dodenboek zijn in de afgelopen tweehonderd jaar meerdere malen gerepareerd maar lijm en papierlagen van oudere restauraties bleken inmiddels zelf schade te veroorzaken. Tijdens een grootscheeps restauratieproject (2018-2022) zijn die daarom vrijwel geheel verwijderd. Daarna zijn zo min mogelijk nieuwe aanvullingen gedaan, om zoveel mogelijk van de originele papyrus te kunnen laten zien. Alle kleine loszittende stukjes papyrus en pigmenten zijn opnieuw vastgezet en de vellen zijn tenslotte allemaal tussen twee nieuwe glasplaten gemonteerd. Zo blijven ze goed beschermd en zijn ze van beide zijden goed te bekijken.

Alle vellen zijn uitvoerig onderzocht door een team van restauratoren, conservatoren, natuurwetenschappers en fotografen. Dat was nodig om de conditie van de papyrus en alle oude restauraties in kaart te brengen, en bracht informatie aan het licht over hoe het dodenboek is gemaakt. Met microscopisch onderzoek en fotografie met onder meer ultraviolet en infrarood licht zijn de verschillende papyruslagen, inkt, pigmenten en oude restauraties geanalyseerd.

Tentoonstelling

In de tentoonstelling, getiteld De papyrus van Qenna. Magische spreuken voor het hiernamaals, is niet alleen het dodenboek zelf te zien maar worden ook animaties en projecties getoond die de kleurige voorstellingen en magische spreuken tot leven brengen. Daarnaast wordt veel aandacht besteed aan het restauratieproject en de resultaten van het materiaalonderzoek dat daar aan voorafging. Gelijktijdig met de expositie over de papyrus van Qenna zijn in de tijdelijke tentoonstellingsruimte van het museum twee andere Egypte-tentoonstellingen te zien: de doe-tentoonstelling Avontuur langs de Nijl en de kindertentoonstelling Op zoek naar Toetanchamon.

Boek: Het Egyptische dodenboek