Het Verscholen Dorp in Vierhouten

Het Verscholen Dorp in Vierhouten (Gelderland, op de Veluwe) bood tijdens de Tweede Wereldoorlog gedurende anderhalf jaar onderdak aan 80 tot 100 verzetslieden, onderduikers, Joden, geallieerden en zelfs een gedeserteerde Duitse militair. De onderduikerslocatie werd in oktober 1944 door de nazi’s ontdekt, met dodelijke gevolgen. Een korte geschiedenis van Het Verscholen Dorp in Vierhouten.

Het Verscholen Dorp werd ook wel Het Geheime Dorp of ‘Pas Op’-kamp genoemd, naar de Pas Op-weg die vlak bij de onderduikplek lag en zo was genoemd omdat op deze handelsroute vroeger struikrovers actief waren. Het kampement in de bossen bij Vierhouten bestond uit in totaal negen hutten, die deels onder de grond, deels bovengronds lagen. Het kamp heeft bestaan van februari 1943 tot eind oktober 1944 en bood onderdak aan wisselende samenstellingen mensen, variërend van 80 tot 100 personen van uiteenlopende nationaliteiten.

Momenteel zijn er op locatie nog vier nagebouwde hutten te bekijken, die een indruk geven van hoe de onderduikershollen eruit zagen. Een van de hutten die de Tweede Wereldoorlog ongeschonden doorkwam, was de AM-Hut (Anti-Moffen-Hut, de term ‘moffen’ was een scheldwoord voor de Duitsers). Deze brandde in 1952 af en op de plek van deze hut werd een replica-hut neergezet.

Begin van Het Verscholen Dorp

Het kamp Het Verscholen Dorp werd in het voorjaar van 1943 opgericht in de Soerelse Bossen bij Vierhouten. Het was de verzetsman en advocaat Edouard van Baumhauer (alias ‘De Boem’) die hiertoe het initiatief nam. Hij kwam oorspronkelijk uit Amsterdam, maar was woonachtig in Vierhouten. Via zijn Amsterdamse contacten kreeg deze man veel vragen van het verzet om Joden en verzetslieden onderdak te bieden. Na eerst andere locaties, in onder meer Nunspeet (Stakenberg) en Epe (Groot en Klein Idwo) gebruikt te hebben, besloot hij een onderduikplek te maken in de Soerelse Bossen, nabij de Pas Op-weg in Vierhouten.

Von Baumhauer kreeg bij de bouw van Het Verscholen Dorp veel hulp van twee andere personen uit de omgeving, ‘Opa Bakker’ (C.D. Bakker) en ‘Tante Cor’ (C.J. Bakker-Van Rheenen). Er werd onder meer een waterpomp aangelegd (op vijftien meter diepte stuitte men op water). Ook regelde Von Baumhauer onder meer kachels, butagasverlichting, kooktoestellen, bedden, boeken, speelgoed, meubilair en kolen. Alles wat nodig was voor een langdurig verblijf.

Een timmerman uit Nunspeet regelde de bouw van de hutten in het voorjaar van 1943. In augustus 1943 was Het Verscholen Dorp in bedrijf.

Het leven in het onderduikershol: fluisteren, lezen en boskolder

Het leven in Het Verscholen Dorp was gebonden aan regels, omdat er altijd het risico op ontdekking bestond. Op de website Go2War2.nl lezen we:

Overdag mochten de onderduikers naar buiten, maar uitsluitend in hun eigen bosvak [in totaal waren er vier bosvakken, red. EK] en in absolute stilte. Alleen in het donker mochten zij naar een ander bosvak om bij de andere hutten langs te gaan of om water te halen bij de pomp.

Boskolder

Lopende de dag, die begon met een ontbijt rond acht uur in de ochtend, bracht men de tijd door met lezen, knutselen en spelletjes. Ook voor het jonge kroost werd gezorgd: zij kregen onderwijs van studenten. Historicus Jeroen Thijssen meldt in Het Verscholen Dorp. Ondergronds op de Veluwe 1943-1944 (2019) dat er aandacht werd besteed aan kunst, politieke onderwerpen, filosofie en geschiedenis:

Er zitten politiek geïnteresseerde jongeren in het Dorp, die uitleggen hoe de wereld er na de oorlog uit gaat zien. (…) Salvador Bloemgarten houdt een lezing over het communisme. (…) Ook historische onderwerpen komen aan bod en iemand houdt een voordracht over journalistiek. Een ander, die naamloos blijft, weet in een spreekbeurt ‘seksualiteit en socialisme in samenhang’ te bespreken. (p.125-126)

Men moest de hele dag fluisteren en zat boven op elkaar, wat leidde tot irritaties en spanningen. Sommige bewoners kregen wat wel de ‘boskolder’ werd genoemd: mensen die zenuwachtig werden, hun emoties niet onder controle hadden en angstig, agressief of druk gedrag gingen vertonen.

Een kampbewoner, mevrouw Vos, die in Het Verscholen Dorp woonde met haar man, vertelde later over de ‘boskolder’ (Visser, Het Verscholen Dorp, 1984, p.50):

Kolder wil zeggen, dat je het niet meer ziet zitten, onhandelbaar bent, dezelfde omgeving niet meer kunt verdragen. U moet zich dat voorstellen, dag in dag uit te moeten leven in het dichte struikgewas. Niets anders dan dennenbomen, dennennaalden en de boomstammen van de hut. En steeds weer de omgang met dezelfde mensen, kinderen, tieners, tot grijsaards toe. Bovendien hadden we geen enkel vooruitzicht op een betere toekomst. Ze mochten zelf hun eigen vak niet uit, kortom ze moesten vele beproevingen doorstaan. Begrijpelijk, dat een enkeling het te pakken kreeg.

Voedsel

Koeriers voorzagen het kamp van zaken als water (toen er nog geen pomp was), vlees, brood, margarine, aardappelen, et cetera. Veel werd aangeschaft via gestolen bonkaarten van het verzet. Er was in het dorp, zo schrijft Thijssen in zijn boek over de onderduikplek, altijd voldoende te eten in het kamp:

Niemand herinnert zich honger te hebben geleden en gezien de grote hoeveelheden voedsel die daarheen werden gesleept, kan dat ook niet. (…) Inkoop, verdeling en distributie zijn in handen van Tante Cor, die uit haar hoofd precies weet hoeveel mensen er in welke hut zitten, en die de leveranciers in Nunspeet goed kent. Zij heeft drie kruideniers, die elke een derde van de boodschappen naar het huis aan de Albertlaan brengen… (p.105)

In april 1944 werd het Pas Op-kamp in allerijl leeggehaald, omdat er iemand was opgepakt die een filmrolletje met foto’s van het kamp bij zich had. Voor de zekerheid werd het hele kamp ontmenst. Na vier weken wachten leek de kust weer veilig en betrokken onderduikers, Joden en geallieerden het kamp weer.

Het Verscholen Dorp wordt ontdekt

Twee SS’ers die aan het jagen waren ontdekten Het Verscholen Dorp bij toeval, op zondagavond 29 oktober 1944. Zij vingen geluiden op van personen die aan het zagen en houtkappen waren en zagen toen een jongen die het terrein overstak. Ze ondervroegen de jongen en gingen daarna versterkingstroepen halen. De meeste van de in totaal circa 95 bewoners – minstens 83 personen – slaagden erin om weg te komen.

Behalve acht Joden. Zij werden gepakt. Twee Joden werden vrijwel meteen geëxecuteerd. De andere zes Joden doodden de nazi’s op 31 oktober 1944 nabij Het Verscholen Dorp. Het ging om de volgende personen:

Video over het Verscholen Dorp

Bronnen ▼

Oorspronkelijk, in iets afgeslankte vorm, gepubliceerd op 15 augustus 2018