Dark
Light

Hoe Duitse kameraden écht over de oorlog spraken

Auteur:
3 minuten leestijd
Werner Goldberg de 'ideale soldaat'. Zijn beeltenis was te vinden op verschillende wervingsposters van de Wehrmacht
Werner Goldberg de 'ideale soldaat'. Zijn beeltenis was te vinden op verschillende wervingsposters van de Wehrmacht

Tijdens de Tweede Wereldoorlog zaten er ongeveer 4000 Duitse krijgsgevangenen opgesloten in Fort Hunt, bij Washington. De Amerikaanse inlichtingendienst luisterde deze gevangen nazi’s tussen 1942 en 1945 af in hun cel. Wat de militairen onderling bespraken, klonk heel anders dan wat ze tijdens verhoren prijsvragen.

Marcherende Wehrmacht-soldaten in Rusland, 1942 (Bundesarchiv)
Marcherende Wehrmacht-soldaten in Rusland, 1942 (Bundesarchiv)
De Duitse historicus Felix Römer (1978), werkzaam bij het Duits Historisch Instituut in Londen, doet verslag van de werkelijke opvattingen van Duitse militairen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zijn Kameraden. Die Wehrmacht von innen (2012) verschijnt na twee jaar bij uitgeverij Atlas Contact ook in het Nederlands, onder de titel Kameraden. De Wehrmacht van binnenuit.

Bronnen: afluisterrapporten en ondervragingen

Tot op heden viel er weinig zinnigs te zeggen over de gedachtevorming binnen de Wehrmacht. Er was vrijwel altijd sprake van censuur door de nazi’s en ook angst om zich vrij uit te spreken speelde een rol. Römer heeft het geluk gehad dat hij over recent vrijgegeven, uniek bronnenmateriaal kon beschikken:

“Sinds 1939 beschikten Brits-Amerikaanse geallieerden over speciale interneringskampen, waar gesprekken van Duitse krijgsgevangenen met behulp van verstopte microfoons in het geheim werden afgeluisterd en uitgeschreven. Het resulteerde in een enorm archiefbestand dat 150.000 pagina’s afluisterrapporten omvat en verslagen van ondervragingen van enkele duizenden gewone Wehrmachtsoldaten. Dit bronnenmateriaal vormt de meest inhoudsrijke en omvangrijkste verzameling van getuigenissen van Duitse soldaten uit de Tweede Wereldoorlog die tot op heden bekend is. Wat betreft de inhoud kennen de geallieerde afluisterrapporten als historische bron voor de mentaliteitsgeschiedenis van de Wehrmacht hun weerga niet. Veldpost werd vaak door censuur en zelfcensuur bepaald. Alleen van een kleine, ontwikkelde minderheid zijn dagboeken overgeleverd. Officiële Wehrmachtrapporten weerspiegelen slechts de standpunten van de militaire leiding. memoires vertellen meer over de strategieën en conjunctuur van het geheugen dan over de herinnerde gebeurtenissen zelf. Daarmee vergeleken zijn de afluisterrapporten in vergaande mate vrij van zulke bronnenproblemen. Ze ontstonden kort na de gebeurtenissen zelf, nog tijdens de oorlog, soms zelfs maar een paar weken na de gevangenneming van de afgeluisterde soldaten. Hun grote betekenis schuilt in de openheid waarmee de Duitsers hier spraken.” (19,20)

Enkele conclusies: groot martiaal ethos

Römer trekt een aantal aardige conclusies. Ik noem er enkele. Een belangrijke conclusie is dat het Duitse leger een relatief groot ‘martiaal ethos’ kende: strijd, vechtlust, opofferingsgezindheid en kameraadschap waren bij de Wehrmacht waarschijnlijk vanzelfsprekender dan in andere strijdmachten. Het aandeel geharnaste strijders was ‘bij de Wehrmacht ongetwijfeld zeer hoog. Niet alleen door de militaire traditie die er heerste in de burgermaatschappij, maar ook door de jarenlange inzet aan het front, waar de harde kern van het leger verder kon rijpen.’ (388)

Een tweede conclusie: hoewel de militairen deel uitmaakten van een sterk ideologisch nazisme, was ‘het leger niet tot in iedere vezel geïdeologiseerd. De afluisterrapporten uit Fort Hunt laten zien dat veel van de gewone soldaten nauwelijks politiek bewust waren.’

Een derde conclusie die ik nog wil noemen is dat het loyaliteitsbesef van de nazi’s extreem groot was. Veel soldaten bleven tot het laatste moment achter Hitler staan. Niet vanwege een ideologische motivering, maar vanwege hun naar verhouding grote plichtsbesef.

Slot

Kameraden - De Wehrmacht van binnenuit
Kameraden – De Wehrmacht van binnenuit
Römers boek is belangrijk omdat het de mythe doorprikt van de fanatieke, puur door ideologie geïnspireerde Duitse vechtjas. De door antisemitisme of politieke ideologie opgezweepte soldaten vormden volgens Römer slechts een kleine minderheid. De meerderheid van de militairen werd gedreven door vechtlust en opofferingsgezindheid.

Hier kan tegen ingebracht worden – Römer erkent dit ook zelf – dat het enige problematische aan deze conclusie is dat er geen vergelijkingsmateriaal is met bijvoorbeeld het Franse of Engelse leger. Wel (en dat spreek vóór Römer) is onderzoek gedaan naar Italiaanse soldaten tijdens de Tweede Wereldoorlog, die ook waren afgeluisterd. Zij hielden er in elk geval heel andere ideeën op na dan de nazi’s. Offervaardigheid en dapperheid waren motieven die in het Italiaanse leger een opvallend kleinere rol speelden dan bij de Wehrmacht.

Boek: Kameraden – De Wehrmacht van binnenuit

Enne Koops (1978-2023) was historicus en docent geschiedenis en maatschappijleer aan het Rietschans College in Ermelo. Zijn interesse ging uit naar onderwerpen als religie- en cultuurgeschiedenis, oorlogen, migratie, en de geschiedenis van Noord-Amerika, Nederland en Duitsland. Publiceerde vele artikelen op Historiek. Zie ook: In memoriam

Gratis geschiedenismagazine

Ontvang, net als ruim 50.000 anderen, iedere week de gratis nieuwsbrief van Historiek:
×