Horigen, horigheid en lijfeigenschap – Betekenis

De begrippen horige en horigheid worden vaak genoemd als het over de sociaaleconomische geschiedenis van de Middeleeuwen gaat. Het was een vorm van boerenwerk dat slavernij dicht benaderde. Wat wordt er met deze termen precies bedoeld?

Betekenis van het begrip horige en horigheid

In de Middeleeuwen bestond er een sociaaleconomisch stelsel, het zogenoemde hofstelsel, waarbij er halfvrije boeren waren. Deze boeren worden ook wel horige boeren, cijnsboeren of lijfeigenen genoemd. Onder horigheid of lijfeigenschap wordt de maatschappelijk of sociaaleconomische situatie verstaan waarin de horigen leefden en werkten.

Welke rechten en plichten hadden horigen?

De horigheid ontstond na de ineenstorting van het West-Romeinse Rijk in 476. Door deze verandering verdween er veel handel, verslechterden de wegen in Europa en ontstonden er ook onveilige situaties omdat het centrale gezag wegviel. Hierdoor zagen (aanvankelijk) vrije boeren zich gedwongen, in een systeem van feodalisme, bescherming te zoeken bij lokale machthebbers en edelen die hen konden beschermen.

Deze boeren hoefden geen dienstplicht voor hun heer te vervullen, dus niet te vechten. Dat maakte deze stap aantrekkelijk. In ruil voor het betalen van een deel van de oogst als belasting en het verrichten van diensten, mochten ze als halfvrije boeren aan het werk op landgoederen van hun beschermheer. De boeren waren echter halfvrij of cijnsboer, omdat ze het land niet zomaar mochten verlaten. Zij en hun kinderen (die vaak het land van hun ouders ‘erfden’) moesten op het land van hun heer blijven wonen en werken.

Horigen & ‘vrijen’ als onderdeel van het hofstelsel

Het systeem waarin horige boeren werkzaam waren, wordt ook wel hofstelsel genoemd. De heer woonde in het centrum van een dorp op de vroonhoeve of het vroonhof. Zijn eigen grond werd saalland genoemd, terwijl de omliggende grond – het hoevenland – door halfvrije of horige boeren werd bewoond en bewerkt.

Naast de ‘halfvrijen’ of horigen werkten er op het hoevenland ook vrije boeren of ‘vrijen’. Zij hadden vaak eigen landgoederen, maar pachtten er extra grond bij van een lokale potentaat. Een deel van de opbrengst van die landgoederen betaalden ze als pacht aan de eigenaar. Zij betaalden hun heer door hem diensten te verlenen én door de dienstplicht te vervullen. Hun wapens dienden ze zelf te betalen.

Afschaffing horigheid in Frankrijk, het Heilige Roomse Rijk en Rusland

Het systeem van horigheid bleef in Frankrijk bestaan tot 1779, toen Lodewijk XVI de horigheid officieel afschafte. In de praktijk bleven horige boeren echter bestaan. Tijdens en na de Franse Revolutie verloor de adel veel grond, waarna het fenomeen van horigheid verdween. In het Heilige Roomse Rijk werd de horigheid cq. lijfeigenschap in 1781 door keizer Jozef II per keizerlijk decreet afgeschaft. In andere Europese gebieden, zoals Rusland, bleef de horigheid nog ruim een eeuw bestaan. Daar schafte tsaar Alexander II, als ‘bevrijder van Rusland’, in 1861 de horigheid af.

Bronnen ▼