IJzerkoekenoproer in Coevorden

Op 29 december 1770 vond in Coevorden het IJzerkoekenoproer plaats. De lokale overheid van Coevorden had een week ervoor (22 december), net als in andere plaatsen in de Republiek, nieuwjaarspraktijken verboden die op 1 januari plaatsvonden. Doel was om burgers te beschermen tegen overlast van zogenoemde ‘nieuwjaarslopers’. Inwoners van Coevorden spelen de gebeurtenissen vlak voor kerst sinds 2018 na. Maar wat gebeurde er tijdens het IJzerkoekenoproer precies?

Wat zijn ijzerkoeken ofwel kniepertjes?

In Coevorden kondigde de lokale overheid, op verzoek van de kerkenraad van de Nederduitsch Gereformeerde Kerk, een verbod af op het uitdelen van ijzerkoeken ofwel nieuwjaarskoeken aan straatlopers. IJzerkoeken staan in de volksmond ook wel bekend als knieperties (Drenthe), kniepertjes (Groningen) of knieperkes (Twente & Achterhoek). IJzerkoeken zijn wafeltjes, die op oudjaar plat zijn, het jaar heeft zich dan immers ontrold, en op nieuwjaarsdag opgerold zijn omdat het jaar zich dan nog moet ontrollen. Ze worden ijzerkoeken genoemd, omdat ze in een wafelijzer worden gemaakt, een apparaat waaraan we ook het gezegde ‘Hou je waffel‘ te danken hebben.

Het verbod op ijzerkoeken in Coevorden & opstand

In Coevorden kondigde de lokale overheid, op verzoek van de kerkenraad van de Nederduitsch Gereformeerde Kerk, op 22 december 1770 een verbod af op het uitdelen van ijzerkoeken ofwel nieuwjaarskoeken aan straatlopers. Doel was het voorkomen van onrust op straat op 1 januari, waar veel mensen zich aan stoorden. Direct ontstond er onder de bevolking van Coevorden onrust. Er werden bij de plaatselijke begraafplaats protestbijeenkomsten georganiseerd vanwege dit verbod, maar de magistraat verbood deze samenkomsten ook.

Op 29 december 1770 escaleerde de situatie en begonnen de inwoners van Coevorden te rellen. Onder leiding van ijzerkoekenbaksters belegerde een grote groep Coevordenaren – bewapend met rieken en vorken – het stadhuis, de plek waar de magistraat zat. De bestuurders die zich in het stadhuis bevonden, moesten uiteindelijk ontzet worden door een garnizoen soldaten, zodat ze veilig het stadhuis konden verlaten. Vanwege deze onlusten besloot de plaatselijke magistraat, die samen met de vroedschap de steden bestuurde, om het verbod op het uitdelen van ijzerkoeken in te trekken.

Soortgelijke oproeren uit de Nederlandse geschiedenis

Het IJzerkoekenoproer past bij diverse andere oproeren die ontstonden wanneer (lokale) overheden volksgebruiken verboden. Het verschijnsel dat er grote volkswoede ontstaat wanneer Nederlandse tradities verboden of aangepast worden – denk aan de Zwarte Piet-discussie – is al eeuwenoud. Voorbeelden van soortgelijke onlusten zijn het Kollumer Oproer in Friesland (1797), het verbod op katknuppelen en het Palingoproer in Amsterdam (1886). Het mishandelen van dieren via dierspelletjes werd in 1875 door de landelijke overheid verboden, zo schrijft RTV Drenthe op zijn website:

Het is (…) de Vereniging tot Bescherming van Dieren die de Nederlandse overheid in 1875 tot een algeheel verbod op dierspelletjes weet te bewegen. In de wet van 5 juni 1875 wordt opgenomen dat het kwellen of pijnigen van een hond of kat gestraft wordt met een boete van fl. 5,- tot fl. 25,- of een gevangenisstraf van één tot vijf 5 dagen. (…) Een jaar later komt artikel 254 van het Wetboek van Strafrecht, waarin dierenmishandeling als misdrijf wordt aangemerkt.

Lees ook: Kniepertjes – Traktatie rond de jaarwisseling
…of: ‘Hou je waffel!!’ Herkomst van de uitdrukking
Overzicht van Boeken over de geschiedenis van Drenthe

Bronnen ▼