Het boek Herfsttij der Middeleeuwen (1919) van de befaamde cultuurhistoricus Johan Huizinga behoort tot de beroemdste werken uit de Nederlandse historiografie. Bij uitgeverij Athenaeum-Polak & Van Gennep is – in de Perpetua-reeks – een heruitgave van Herfsttij der Middeleeuwen (2017) verschenen. Dit in een moderne spelling, waar alle drukfouten uit herdrukken die tussen 1941 en 1969 verschenen uitgehaald zijn. De heruitgave is voorzien van nuttige hoofdstukken over de totstandkoming van dit iconische werk en over de auteur Johan Huizinga.
Inhoud van Herfsttij der Middeleeuwen
Zijn onderwerp luidde in zijn eigen woorden ‘de levens- en gedachtenvormen’ van de veertiende en vijftiende eeuw; thans zou men zeggen: de collectieve mentaliteit. Om zich te documenteren, las hij een ongelofelijke hoeveelheid bronnen van wereldlijke en geestelijke auteurs (512)
In Huizinga’s boek staan niet economische en politieke aspecten en verklaringen centraal, maar ligt de klemtoon op de cultuurgeschiedenis, mentaliteit en de gedrevenheid van de mens:
Huizinga’s thema omvatte de hartstochten van de mensen, de geestesgesteldheid van een tijdvak. Niet de concrete politieke en militaire daden van Philips de Goede en Karel de Stoute hadden voor hem het hoogste belang, maar hun beider hoogmoed waaruit hun daden voortkwamen.
Thema’s die in Huizinga’s boek besproken worden, zijn met name het hoofse ridderideaal, de rol van liefde in de late middeleeuwen, het beeld van de dood (alom aanwezig tijdens de Grote Pest), godsdienstig denken over onder meer ‘heksen’ en de kunstwereld.
Kritiek
Recensenten uit de gevestigde universitaire orde waren kritisch op het boek. Hoewel het boek een rijk taalgebruik kende – de stijl deed in literair opzicht denken aan De Tachtigers – en Huizinga voor verrassende culturele thema’s koos, was Herfsttij der Middeleeuwen ontoegankelijk en legde het de klemtoon teveel op culturele aspecten. Zijn hoofdstelling was dat de sterke formaliteit en romantiek van het hofleven in de late middeleeuwen bescherming en verdediging bood tegen de ruwe maatschappij. Volgens de critici legde Huizinga de nadruk te sterk op het Bourgondische hofleven.
Maar deze ‘zwakten’ vormen tegelijk de kracht van Johan Huizinga’s werk. Huizinga’s insteek is origineel en zijn taalgebruik – hoewel voor de moderne lezer wat oubollig en langdradig – vertoont een melodische en meeslepende cadans die je zelden bij (cultuur)historici aantreft. Otterspeer beklemtoont in zijn toelichting dat de ontvangst van Herfsttij der Middeleeuwen ook niet zo kritisch was als wel is voorgesteld. Het boek maakte daarbij zowel nationaal als internationaal grote opgang. Tijdens zijn leven redigeerde Huizinga zelf vijf drukken van zijn magnum opus en verscheen het boek in het Zweeds, Engels, Spaans, Duits, Italiaans, Hongaars en Frans. Enkele jaren na de Tweede Wereldoorlog kwam het boek verder uit in het Fins (1951) en, na afloop van de Koude Oorlog, ook nog in het Russisch (1995).
Enkele citaten uit Herfsttij der Middeleeuwen
Over het ridderideaal van Karel de Stoute:
“Het streven naar ridderlijk roem en eer is onafscheidelijk verbonden aan de heldenverering, waarin middeleeuwse en renaissance-elementen ineen vloeien. Het ridderlijke leven is een navolging. Of het de helden van de Arthur-kring zijn of antieke helden, maakt weinig verschil. (…) Bij weinig vorsten was de zucht, om door grote en schitterende daden de Ouden te evenaren, zo bewust als bij Karel de Stoute. (…) Zijn voorliefde gold met name Caesar, Hannibal en Alexander de Grote, (…) die hij wilde volgen en nadoen.” (100)
De visie op de dood in de Middeleeuwen kenmerkte zich volgens Huizinga onder meer door:
“In de zucht tot directe verbeelding van de dood, waarbij al het onverbeeldbare moest worden prijsgegeven, werden alleen de grovere aspecten van de dood in het bewustzijn gedrongen. In de macabere visie van de dood ontbreekt zo goed als al het tere, al het elegische. En in de grond is het een zeer aards, zelfzuchtig gezicht op de dood. Het is niet de rouw om gemis van geliefden, maar de spijt om de eigen komende dood, enkel gezien als onheil en verschrikking.” (208)
“Buiten de vreselijke sfeer der heksenvervolging werkte de Kerk met heilzame en gepaste middelen het bijgeloof tegen. (…) In het algemeen kan men de houding tegenover alles wat bovennatuurlijk scheen, kenschetsen als een weifelen tussen redelijke, natuurlijke verklaring, spontane, vrome aanvaarding en argwaan in duivelse list en bedrog. Het woord, dat door het gezag van Augustinus en Thomas van Aquino was gestaafd – ‘alles wat in deze wereld zichtbaar geschiedt, kan door duivelen veroorzaakt worden’-, liet de vrome van goeden wille in grote onzekerheid achter, en de gevallen, dat een arme, hysterica een ganse burgerij tijdelijk in grote opwinding bracht en ten slotte ontmaskerd werd, zijn niet zeldzaam.” (340,341)
Boek: Herfsttij der Middeleeuwen (heruitgave, 2017) – Anton van der Lem en Willem Otterspeer
Lees ook: Johan Huizinga (1872-1945) – Nederlandse cultuurhistoricus
Bekijk dit boek bij:
