Joodse gemeenschap Edam na 240 jaar opnieuw onder de aandacht

Ooit kende Edam een bloeiende joodse gemeenschap. Deze functioneerde zo goed dat hun gebedshuis erkend werd als ringsynagoge. Nu, bijna een kwart millennium na de eerste dienst, staat de gemeenschap opnieuw in de belangstelling. Het Waterlands Archief is een co-creatie project gestart om het protocolboek (notulenboek) van de voormalige ringsynagoge beter toegankelijk te maken voor onderzoek.

Joden in Edam

Het verhaal van de joden in Edam begint in 1641. Volgens de oudste vermelding (Schoonheim, 1989) vestigde Samuel Abrahamsz zich in november van dat jaar voor korte duur in het stadje aan de voormalige Zuiderzee. Na zijn vertrek zou het tot 1722 duren voordat joden opnieuw toestemming kregen zich in Edam te vestigen. Met name in de achttiende eeuw oefenden de handelssteden rondom het IJsselmeer een enorme aantrekkingskracht uit op joden. Om de armoede in steden als Amsterdam te ontvluchten streken ze neer in onder andere Edam.

Door de migratie groeide de groep joodse Edammers dusdanig dat er in 1779 genoeg mannelijke leden waren voor het minjan¹. Dit betekende dat er gebedsdiensten gehouden konden worden. In eerste instantie vonden deze plaats in huiskamers en achtervertrekken. In 1791 kwam daar verandering in toen op het Noorderachterom de synagoge werd ingewijd. De joods Edamse gemeenschap functioneerde zo goed dat hun gebedshuis in 1821 erkend werd als ringsynagoge². Op haar hoogtepunt telde deze ruim negentig leden.

Terugloop

Helaas kreeg de gemeenschap nauwelijks een eeuw na de vorming van het minjan te maken met een enorme krimp. Net als andere steden en dorpen in plattelandsgebieden liep ook Edam leeg. Door de industrialisatie zochten veel leden hun heil in Amsterdam. Met slechts drie overgebleven mannen sloot de synagoge in 1886 haar deuren. De enige tastbare overblijfselen die herinneren aan de ooit zo bloeiende gemeenschap zijn de voorwerpen³, de begraafplaats op het Oorgat en het archief.

Herontdekking protocolboek

Op 2 oktober 1967 werd op de oude joodse begraafplaats een monument onthuld ter nagedachtenis aan slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Op die dag overhandigde opperrabbijn Berlinger tevens een pakket aan de gemeente Edam. Het betrof het archief van Edams voormalige joodse gemeenschap. Het archief bevat onder andere een protocolboek (notulenboek), reglement en begraafregister.

Geheel ten onrechte heeft een ambtenaar, toentertijd belast met oud-archief, het pakket ondergebracht bij het gemeentearchief. Met als gevolg dat het joodse archief jarenlang ‘vergeten’ werd. Bij de oprichting van het Waterlands Archief (1979) werd het pakket herontdekt door Fred Schoonheim, toen adjunct-archivaris, en alsnog afzonderlijk beschreven en opgeborgen.

Het archief bevond zich in zeer slechte staat. Gezien het historisch belang van de archiefstukken is besloten over te gaan tot restauratie. Zo is de oude perkamenten band van het protocolboek (inv.nr. 1) in 1987-1988 vervangen. Daarnaast is deze in 2013, in samenwerking met de National Library of Israel, gedigitaliseerd en online beschikbaar gesteld. Recentelijk (2018) is ook het begraafregister (inv.nr. 7) gerestaureerd.

240 jaar later

In 2019 is het 240 jaar geleden dat het minjan in Edam het licht zag. Met het overgebleven archief is ons een inkijkje gegund in het wel en wee van deze gemeenschap. Hierbij speelt met name het protocolboek (notulenboek) een belangrijke rol. Om onderzoek naar dit archiefstuk beter mogelijk te maken, is het Waterlands Archief dit jaar een co-creatie project gestart met onder andere Stichting Joods Verleden Edam en JSG Maimonides om het protocolboek te voorzien van een kwalitatieve transcriptie en vertaling.

~ Migiza Victoriashoop

Bronnen en Noten