Rumoerige speelhallen, knipperende neonverlichting en luxe megahotels versus prikkeldraad, gaskamers en crematoriumovens. Het contrast tussen gokstad Las Vegas en concentratiekamp Auschwitz lijkt onoverbrugbaar groot. Toch spelen beide locaties een rol in de roman De foto van Salo Muller (1936).
Hoewel het verhaal niet autobiografisch is, is er een onmisbare overeenkomst tussen de auteur en zijn hoofdpersoon. Net als zijn hoofdpersonage Barend, een gepensioneerde tandarts, verloor Salo zijn ouders tijdens de Tweede Wereldoorlog en werden ze omgebracht in Auschwitz. Salo wist aan dit lot te ontsnappen doordat hij als kind ondergedoken zat. In zijn geval was dat achtereenvolgens op acht verschillende adressen. Klaas Vellinga en Pietje Heddema-Bos, de Friese onderduikouders die hem anderhalf jaar onder hun hoede namen, werden in 2008 door het Israëlische Holocaustinstituut Yad Vashem onderscheiden tot “Rechtvaardige onder de Volkeren” voor hun hulp bij het redden van de Joodse jongen. Ook de fictieve hoofdpersoon Barend overleefde de oorlog als onderduikertje.
De ouders van Salo, Lena Blitz en Louis Muller, werden in 1942 allebei afgevoerd naar de Joodsche Schouwburg in Amsterdam, een voormalig theater dat toentertijd diende als tijdelijk opvangkamp voor Joden die gedeporteerd moesten worden naar doorgangskamp Westerbork om vervolgens daarvandaan afgevoerd te worden naar de Duitse vernietigingskampen in Polen. De vijfjarige Salo ging niet met zijn ouders mee op transport vanuit Amsterdam, maar werd opgevangen in de kindercrèche tegenover het schouwburggebouw en was één van de ongeveer zeshonderd kinderen die vanuit de crèche gered werden en overgebracht naar onderduikadressen in Limburg en Friesland (zoals recent weergegeven in de speelfilm Süskind). “Tot vanavond en lief zijn hoor”, dat waren de laatste woorden die zijn moeder tegen hem sprak en is de titel van zijn autobiografie over zijn belevenissen tijdens de oorlog.
In zijn oorlogsmemoires beschrijft Salo hoe het verlies van zijn ouders en een groot deel van de rest van zijn familie hem in zijn latere leven parten speelde. Jarenlang had hij last van lichamelijke en geestelijke klachten. Dat is opnieuw een overeenkomst met zijn hoofdpersoon, die tobt met depressies, huidklachten en hypochondrie. Het zijn klachten die vermoedelijk (deels) zijn toe te schrijven aan een posttraumatische stressstoornis waarmee veel Holocaustoverlevenden kampen. Het grote verlies dat hoofdpersoon Barend tijdens de oorlog leed uit zich bij hem ook in gewelddadige dromen waarin hij afrekent met de moordenaars van zijn ouders. Bij zijn zucht naar wraak vervaagt echter de grens tussen de werkelijkheid en zijn waanideeën. Zelfs een vakantiereisje naar Las Vegas kan hem uiteindelijk niet meer de afleiding geven die hem eerder altijd op de been hield.
Diepere betekenis
Van uitgeverij Verbum zijn we serieuze, wetenschappelijke boeken gewend of aangrijpende getuigenverhalen. Dit boek, waarin een oudere man ons vermaakt met moppen en de lezer deelgenoot maakt van zijn lichamelijke ongemakken en seksleven, contrasteert daarmee ogenschijnlijk sterk. Het verhaal is vlot geschreven, maar soms wel erg banaal. Er schuilt echter een diepere betekenis in dan dat de beschrijving van de vakanties in Las Vegas en de beslommeringen van het oudere echtpaar doen vermoeden. Het is een originele en verrassende beschrijving van de rol die de Holocaust speelt in het leven van een overlevende.
Terwijl het leven doorgaat en gepaard gaat met kleine pleziertjes en groter geluk sluimeren emoties als verdriet, woede en wraak onder de oppervlakte en veroorzaken die nog veel pijn. Het is knap van de schrijver dat in zijn boek niet Auschwitz de plaats van verdriet is, maar dat hij juist een ontspannen en vrolijke plek als Las Vegas gekozen heeft om dit leed bloot te leggen.
~ Kevin Prenger – Go2War2
Boek: De foto – Salo Muller
