Het heldere geluid van een jong meisje dat een kinderliedje zingt klinkt door de donkere spelonken van het riool van de Poolse stad Lvov. Samen met haar ouders, broertje en andere voortvluchtige Joden heeft het kind hier een schuilplaats gevonden om te ontsnappen aan nazi-vervolging.
Het is na juni 1943. Die maand werd het Joodse getto in de stad, die zich tegenwoordig in Oekraïne bevindt, door de Duitse bezetter geliquideerd. De bewoners werden afgevoerd naar het werkkamp Janovska in de buitenwijken van Lvov en naar vernietigingskamp Belzec, een zekere dood tegemoet. Meerdere Joden slaagden erin vanuit het getto in het rioolstelsel te ontsnappen, maar enkel een klein groepje zou daar de oorlog overleven, waaronder het zingende meisje. Zonder de hulp van de Poolse rioolopzichter Leopold Socha zou dat nooit gelukt zijn. Over zijn even dappere als onverwachte rol tijdens de Holocaust gaat de Poolse speelfilm “In Darkness” uit 2011.
Eén van die “Rechtvaardigen” is de in 1909 geboren Leopold Socha. Hij is alles behalve een smetteloze held. Als je kijkt naar zijn voorgeschiedenis leek hij zelfs eerder voorbestemd voor een schurkenrol. Hoewel daar in de film slechts beperkte aandacht aan wordt besteed, was hij een dief, gespecialiseerd in winkeldiefstal en inbraken. Na veroordeeld te zijn voor een bankoverval bracht hij lange tijd in de gevangenis door. Zijn legale werk vond ook plaats in de onderwereld, maar dan in letterlijke zin. Als rioolopzichter kende hij het riool op zijn duimpje. Na de ontruiming van het getto stuitte hij in het labyrint van tunnels en buizen op een groep angstige Joden die hier een veilig heenkomen zocht. De op geld beluste boef zag, samen met twee collega’s (in de film slechts één), kans hieruit een slaatje te slaan en bood aan om voor 500 zloty per week in hun onderhoud te voorzien. Hij bracht de onderduikers naar een geschikte verblijfplaats en zorgde voor voedsel, dat hij kocht met hun eigen geld.
Yad Vashem laat er geen misverstand over bestaan: om benoemd te worden tot “Rechtvaardige” mag de ontvanger van de eretitel niet uit winstbejag gehandeld hebben. Socha deed dat aanvankelijk dus wel, maar langzamerhand ontstond er tussen hem en de onderduikers een band die verder ging dan hun zakelijke verbond. De katholieke Pool, die voorheen niets ophad met zijn Joodse medemens (de moordenaars van Christus), raakte begaan met hun lot. Het Joodse meisje, Krystyna Chiger genaamd, wist hem te vertederen. Toen hun geld op was en al hun kostbaarheden ingeruild, bleef hij met gevaar voor eigen leven “zijn” Joden helpen, gesteund door zijn vrouw. Te midden van ratten en de geur van uitwerpselen en met het voortdurende risico van ontdekking en overstromingen verbleven de Joodse onderduikers dertien maanden ondergronds. Pas toen de stad in de zomer van 1944 in handen van het Rode Leger gevallen was, verlieten ze hun schuilplaats. Ze behoorden tot het kleine aantal van enkele honderden Joden die de Holocaust overleefd hadden in de voorheen druk met Joden bevolkte stad.
Het bijzondere overlevingsverhaal werd door de Britse auteur en BBC-producent Robert Marshall opgetekend in zijn in 1990 verschenen boek In the Sewers of Lvov, waarop de speelfilm gebaseerd werd. Het in 2008 gepubliceerde boek van overlevende Krystyna Chiger, The Girl in the Green Sweater, verscheen net te laat om door de scenarioschrijver gebruikt te kunnen worden. Het draait in de film dan ook niet om haar, maar vooral om de Poolse rioolinspecteur.
Acteur Robert Więckiewicz vertolkt op overtuigende wijze de gedaantewisseling van een botte en geldbeluste ploert naar een menslievende en onbaatzuchtige held. De vergelijking met de Duitse industrieel Oskar Schindler, zoals door Liam Neeson vertolkt in Schindler’s List (1993), is onvermijdelijk. Alleen de moed van de Poolse Jodenredder is misschien wel groter: terwijl Schindler beschermd werd door zijn partijlidmaatschap en contacten binnen hoge nazikringen, stond de Pool er alleen voor, in een wereld die ook voor hem als lid van een “inferieur” ras onveilig was.
Hoewel je In Darkness zou kunnen beschouwen als het zoveelste Holocaustdrama doet deze beschrijving de film geen recht. Natuurlijk zijn er gelijkenissen met andere films in hetzelfde genre, maar het verhaal is uniek. Zowel de onverwachte heldenrol van Leopold Socha als de bijzondere onderduikplek van de groep Joden zijn heel indringend verfilmd zonder melodramatisch vertoon. Er wordt een rauw beeld gegeven, bijvoorbeeld van de gewelddadige ontruiming van het getto en de onderlinge relaties van de Joodse onderduikers. Eén van de Joden verlaat bijvoorbeeld zijn vrouw en dochter voor zijn minnares, met wie hij in de ondergrondse schuilplaats de liefde bedrijft, zonder zich te storen aan zijn mede-onderduikers. Alleen de angst en spanning die de onderduikers ervaren moeten hebben en de claustrofobische omstandigheden waarin ze leefden, zijn voor de kijker minder goed voelbaar. Spannende momenten zijn er wel op andere momenten in de film. Een film die wat toevoegt aan het genre en die toont dat tijdens de oorlog ook onder de Poolse bevolking de medemenselijkheid niet helemaal verdwenen was.
DVD: In Darkness
