Leopold von Ranke (1795-1886) – Geestelijke vader van het historisme

De Duitse historicus Leopold von Ranke heeft veel invloed gehad op de geschiedwetenschap, met name op de geschiedtheorie en de praktijk van de geschiedbeoefening. Hij was de vader van het ‘historisme’, een stroming in de historiografie die gelooft dat de geschiedenis objectief kenbaar is door terug te gaan naar de primaire bronnen. Met het historisme werd geschiedenis een aparte, wetenschappelijke discipline. Ook de historische werkcolleges op universiteiten die Von Ranke invoerde, bevorderden de verwetenschappelijking van de geschiedbeoefening vanaf het midden van de negentiende eeuw. Belangrijk was, ten slotte, zijn methode van bronnenkritiek.

Leopold von Ranke werd op 21 december 1795 geboren in Wiehe, een stad in het midden van het Heilige Roomse Rijk, vanaf 1871 Duitsland. Hij kwam uit een familie van lutherse predikanten en advocaten. Al op jonge leeftijd was Von Ranke geïnteresseerd in de Griekse en Latijnse taal, geschiedenis en de Lutherse Kerk. Na het doorlopen van de Grundschule en een middelbare schoolopleiding, begon hij in 1814 aan de Universiteit van Leipzig. Daar verdiepte hij zich in de klassieke talen en theologie. Hij werd een expert in het vertalen van Griekse en Latijnse teksten naar het Duits.

Het vak geschiedenis interesseerde Von Ranke toen nog niet, omdat hij de geschiedenisboeken van zijn tijd niet meer vond dan een opsomming van losse feitjes. Dit betekende niet dat Von Ranke historisch materiaal liet liggen. Integendeel, hij las talrijke boeken van grootheden uit de geschiedenis. Zijn favoriete auteurs waren onder meer Thucydides, Titus Livius, Johann Wolfgang von Goethe, Immanuel Kant en Johann Gottlieb Fichte.

Leopold von Ranke als docent en professor

Van 1817 tot 1825 doceerde Leopold von Ranke klassieke talen aan het Friedrichs Gymnasium in Frankfurt an der Oder. In deze periode raakte Von Ranke geïnteresseerd in geschiedenis. Om twee redenen. Ten eerste zag hij dat de geschiedbeoefening enigszins professionaliseerde (en hieraan wilde hij een bijdrage leveren). En ten tweede wilde hij op zoek gaan naar Gods hand in de geschiedenis. In 1824 publiceerde hij zijn eerste historische boek, gebaseerd op een breed palet aan (primaire) bronnen: Geschichten der romanischen und germanischen Völker von 1494 bis 1535. In het voorwoord op dit tweedelige boekwerk introduceerde Von Ranke zijn motto: een historicus moet het verleden zo objectief en precies mogelijk beschrijven: ‘wie es eigentlich gewesen’ (‘zoals het daadwerkelijk was’; dit citaat wordt abusievelijk vaak met ‘ist’ erachter geschreven, wat incorrect is).

In 1825 kreeg hij een positie aangeboden als universitair docent aan de Universiteit van Berlijn. Op die universiteit trad hij vanaf 1836 op als volwaardig professor.

Van 1832 tot 1836 gaf Leopold von Ranke een eigen tijdschrift uit, getiteld Historische-Politische Zeitschrift. Het betrof een conservatief tijdschrift, waarin Ranke de uitgangspunten van het liberalisme bestreed. In de jaren erna publiceerde hij talrijke boeken, waarin onder meer de geschiedenis van de Rooms-Katholieke Kerk, de Pruisische geschiedenis, de Franse en Engelse geschiedenis en de Reformatie besproken werden. Rode draden in deze boeken waren het gebruik van primair bronnenmateriaal, het belang van de context, de voorzienigheid van God en een nationalistische en conservatief-romantische ondertoon.

Noemenswaardig is nog de serie geschiedenislezingen die Leopold von Ranke in 1854 gaf voor de toekomstige koning Maximiliaan II van Bavaria. Hierin betoogde hij op historistische wijze dat elke geschiedenisperiode uniek was en vanuit de eigen tijd en context begrepen moest worden. Mede op basis van deze logica concludeerde Von Ranke dat de Middeleeuwen niet inferieur konden zijn aan de Renaissance. De Middeleeuwen waren een andere tijd, die je vanuit haar eigen uniciteit moest begrijpen. Geschiedenis vormde in zijn visie dan ook geen weerslag van de vooruitgang of ‘het steeds beter worden van de mensheid’. Want, zo stelde Von Ranke:

Na Plato, kan er geen nieuwe Plato meer zijn.”

Daarbij moest de historicus objectief te werk gaan, zonder een waardeoordeel over het verleden te vellen.

Het historisch werkcollege

In 1831 – verscheidene bronnen noemen 1833 als beginjaar, maar dat klopt niet – introduceerde Leopold von Ranke op de Universiteit in Berlijn het werkcollege, dat hij historische Übungen noemde. Al in 1832 volgde Köningsberg zijn voorbeeld en introduceerde ook het werkcollege. Deze toen nog nieuwe werkvorm droeg bij aan de overgang van geschiedbeoefening als Bildung (historisch onderzoek ten dienste van religie, moraal en politiek) naar geschiedbeoefening als Forschung (historisch bronnenonderzoek dat zich als wetenschap definieerde). In de decennia hierna volgden talloze universiteiten het voorbeeld van Von Ranke en namen seminars of werkcolleges op in hun historisch curriculum.

Historisme, pyrronisme en historicisme

Leopold von Ranke stond aan de basis van de geschiedkundige stroming van het historisme. Historisten, ook wel Rankeanen genoemd, gaan terug naar de originele bronnen en willen zo objectief-feitelijk en zonder te oordelen achterhalen wat er in het verleden is gebeurd (wie es eigentlich gewesen). Dit wordt ook wel de historisch kritische methode genoemd.

Daarbij moet de historicus gebruik maken van de context uit betreffende periode zelf en zich inleven in die tijd. Het historisme gelooft dat dit mogelijk is en dat het verleden feitelijk kenbaar is, anders dan bijvoorbeeld het pyrronisme, een klassieke vorm van scepticisme. Het pyrronisme is een oude Griekse filosofische stroming uit de derde eeuw voor Christus, die stelt dat je feitelijk nooit het eindpunt van zekere kennis hebt bereikt. Je moet blijven onderzoeken en kunt daarom eigenlijk geen conclusies trekken.

Overigens moet het historisme niet verward worden met het historicisme, dat een deterministische vorm van geschiedbeoefening is. Het historicisme stelt dat de geschiedenis zich via vaste wetmatigheden onvermijdelijk naar een bepaald eindpunt toe beweegt. Dat kan een hemel, hel, heilsstaat of anarchisme zijn. De christelijke, islamitische en marxistische geschiedschrijving (denk aan Karl Marx’ werk), maar ook veel historici uit de tijd van de Romantiek of het cultuurpessimistische werk van bijvoorbeeld Oswald Spengler (Der Untergang des Abendlandes, 1918-1922) behoren tot dit historicistische genre.

Levensavond van Leopold von Ranke

Vanaf de jaren 1860 nam Leopold von Ranke diverse eerbetuigingen, prijzen en laudaties in ontvangst voor zijn werk als geschiedkundige en zijn betekenis voor de geschiedwetenchap. In 1865 werd hij in de adelstand verheven en in 1882 benoemd tot raadslid in Pruisen. Vervolgens kreeg hij in 1884 te horen dat hij het eerste erelid was geworden van de American Historical Association, gevolgd door het ereburgerschap van de stad Berlijn in 1885.

In 1871 overleed Von Rankes vrouw, een Engelse genaamd Helena Clarissa Graves (1808–1871) met wie hij in 1844 was getrouwd en drie zonen en een dochter had gekregen. Kort nadat hij weduwnaar was geworden, werd Von Ranke blind. Dit bemoeilijkte zijn werk als historicus natuurlijk behoorlijk, maar Von Ranke ging door en dicteerde zijn ideeën en inzichten aan een compagnon. Von Ranke wilde in zijn levensavond namelijk nog een verzameld werk en een boek over de wereldgeschiedenis publiceren. Voordat beide projecten afgerond werden, stierf Von Ranke. Postuum werden zijn Sämtliche Werke (in totaal 9 banden) en Weltgeschichte (in totaal 54 banden) op basis van zijn aantekeningen voltooid.

Leopold von Ranke overleed op 23 mei 1886 in Berlijn. Zijn familie begroef hem op het Sophienkirchhof in Berlijn.

Boek: De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en de historicus
Overzicht van boeken van Leopold von Ranke

Bronnen ▼