Meesters van de Antwerpse straten

Meetings, betogingen, optochten, stakingen, rellen, stoeten en zelfs processies. Ze komen allemaal aan bod in Meesters van de straat, een boek waarin historicus Martin Schoups allerlei vormen van straatprotest onder het vergrootglas houdt. Hij focust daarbij op de periode 1884-1936 toen Antwerpen evolueerde van provinciestad tot wereldhaven.

Aan de basis van het boek ligt een onvrede met de gangbare historische ideeën over modern protest en collectieve actie. Martin Schoups wilde dieper graven en zich niet beperken tot de klassieke vormen van sociaal protest. In zijn studie over de strijd om de publieke ruimte in Antwerpen eind negentiende begin twintigste eeuw koos hij voor een brede aanpak met aandacht voor allerlei vormen van samenscholingen, gaande van meetings over stakingen tot processies en betogingen.

Daarbij had hij ook oog voor de minder fraaie facetten van straatprotest waarbij geweld niet geschuwd werd en soms xenofobische trekjes opdoken. Wie geschiedenis van onderuit wil beschrijven moet nu eenmaal ook naar de rommelende onderbuik luisteren, aldus de historicus.

De auteur ging grasduinen in archieven, meer bepaald in honderden processen-verbaal van de Antwerpse politie en persartikels uit de jaren 1884 tot 1936. Een fascinerende periode waarin heel wat zekerheden op de schop gingen en Antwerpen een stormachtige metamorfose kende van provinciestad naar wereldhaven. Bijzondere aandacht gaat naar drie koortsachtige politieke jaren. 1884 bracht de apotheose van de hevige schoolstrijd met bijhorende betogingen en meetings van katholieken en liberalen. In 1900 brak de eerste grote havenstaking uit en 1936 zag de opkomst van extreemrechtse partijen en de grootste algemene staking uit de Belgische geschiedenis.

Het intensieve speurwerk in de archieven van pers en politie leverde een uitgebreide evenementencatalogus op die Schoups in vijf grote hoofdstukken naar de belangrijkste actievormen opsplitst: meetings, verkiezingsrellen, stakersgeweld, weerspannigheid tegen de politie en allerlei stoetvormen, van processies tot optochten.

Meetings en verkiezingsrellen

Martin Schoups illustreert zijn historische analyse aan de hand van citaten uit politieverslagen en persartikels. Zo leren we dat eind negentiende eeuw meetings uitbundige aangelegenheden waren met sprekers die hun oratorische talenten de vrije loop lieten en waarbij de gemoederen flink konden oplopen. Het was theater op zijn best. Tezelfdertijd bestond er bij de tegenstanders een cultuur van sabotage, intimidatie en ordeverstoring. De aanvankelijke kleinschaligheid van die meetings mondde in de jaren dertig van de vorige eeuw uit in strak geregisseerde massaspektakels.

Wat opvalt is dat geweld allerminst ongewoon was. Zeker bij verkiezingen waren dreigementen en fysiek handgemeen tussen rivaliserende politieke militanten geen taboe. Ook merkwaardig is dat kranten geen moeite hadden met gekleurde verslagen. Loyauteit tegenover de ideologische strekking primeerde boven objectiviteit. Journalisten namen vaak een dubbelzinnige houding aan. Wanneer ze over vechtpartijen schreven hadden ze het over ‘duchtige borstelingen’, ‘welverdiende smoutperen’ en ‘klop als haver’. Neutrale berichtgeving bestond duidelijk niet.

Stakingen

In 1900 kende Antwerpen de eerste grote havenstaking met de opkomst van de socialistische beweging. De daaropvolgende decennia ging het er vaak hard aan toe. Dokwerkers, scheepsherstellers, diamantslijpers, sigarenmakers, iedere beroepsgroep had zijn gedragscodes en actiemiddelen. Arbeidskrachten die door de havenbonzen buiten de stad geronseld werden om de stakers te vervangen werden als ‘ratten’ of ‘groene mannen’ bestempeld. Geweld tegen die stakingsbrekers was niet ongewoon maar zelden dodelijk en eerder afschrikwekkend. De krant De Werker noemde het ‘welverdiende bolwasschingen toegediend aan onderkruipers door de van hun recht bewuste arbeiders.’

Soms vertoonden die bolwassingen ook xenofobische randjes waarbij ‘vreemdelingen’ kop van jut waren. Ook doken er aloude tegenstellingen op zoals stad – platteland. Een illustratie daarvan is te lezen in het dagblad De Werker anno 1900. Daarin wordt te keer gegaan tegen stakingsbrekers van buiten de stad:

Boomsche en Willebroecksche dompers, echte pijpekoppen, die het onderkruipen en het stielbederven geleerd hebben in de clericale krochten waar devote onderpastoorkens hen komen verbeesten en verdommen.

Ook fysiek geweld tegen werkwilligen kon op begrip rekenen zoals blijkt uit een ander artikel in dit dagblad:

Wat het afkloppen betreft, dat is het eenige middel, dat de werklieden hebben om hun ontevredenheid uit te drukken over de bescherming welke verleend wordt door alles wat macht en gezag heet, aan de verachtelijksten der menschen.

Met z’n allen tegen de politie

Uit de processen-verbaal die Martin Schoups doornam blijkt dat ordehandhavers het vaak flink te verduren kregen. Weerspannigheid tegen de politie was tot aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog een van de meest duurzame vormen van collectieve actie. Vooral het lompenproletariaat uit de armere buurten domineerde de straat.

Eind negentiende eeuw werd de politie amper geduld in de volkswijken en de bewoners maakten er een sport van op de vuist te gaan met de politie. Schoups stelt vast dat de weerspannige houding van de Antwerpse burger doorklinkt in de woordenschat die gebruikt werd tegen agenten: smeerlappen, apen, lafaards, dieven, moordenaars, polichinellen, deugnieten, schoelies, hongerlijders en opvreters van de stad. Voorwaar een kleurrijk vocabularium.

Stoeten, processies en betogingen

De stedelijke samenleving was geen uniforme massa maar een caleidoscoop van subculturen. Dat resulteerde in een brede waaier van publieke manifestaties gaande van katholieke processies, liberale stoeten tot socialistische optochten en betogingen. Vaak gingen die gepaard met veel bombarie, vlaggen, spandoeken en vaandels. Spierballengerol noemt de auteur het.

Beroepsgroepen zoals dokwerkers, diamantslijpers, sigarenmakers, scheepsherstellers hadden allen hun eigen codes wat straatprotest betrof. Daarbij was geweld een constante factor. Het ging echter in de eerste plaats om een spel van geritualiseerde confrontaties over de afbakening van het eigen territorium. Alle partijen hechtten veel waarde aan aanwezigheid op straat en dat uitte zich in allerlei incidenten. In het interbellum heerste ook nog een fysieke, territoriale opvatting over democratie. Vuistslagen, vlagverscheuringen, geroep en getier, het was een onvermijdelijk onderdeel van het politiek spel.

Hoe dan ook leefden er heel wat verschillende ideeën over de stad. Kosmopolitische haven tegenover katholiek nest, volks tegenover bourgeois, liberaal tegenover conservatief, socialistisch tegenover fascistisch. Aan breuklijnen was er geen gebrek. Schoups behandelt de periode 1884-1936 maar zet ook aan tot nadenken over onze huidige manier van omgaan met de strijd om de publieke ruimte. Ook nu claimen diverse groepen hun plek in de publieke ruimte rond politieke of ideologische breuklijnen. Denken we maar aan de boerenprotesten of de klimaatmarsen waarbij grootgrondbezitters tegenover natuurbeschermers staan.

Met Meesters van de Straat bewijst Martin Schoups dat wetenschappelijk historisch onderzoek niet dor en saai hoeft te zijn. Zijn boek is zowel de neerslag van gedegen wetenschappelijk historisch onderzoek als verrassend toegankelijke lectuur. Foto’s, stadsplannetjes en vooral de vele citaten uit persartikelen en politieverslagen geven kleur aan deze historische analyse die afgesloten wordt met een uitgebreide bibliografie.

Boek: Meesters van de straat