Mesopotamië en de ‘moderne Toren van Babel’

---

De moderne toren van Babel

Vol ontzag kijk ik naar de Burj Khalifa in Dubai, sinds 2007 de hoogste wolkenkrabber op aarde, die 830 meter uittorent boven de vlakke woestijn van het Arabisch Schiereiland. De kolos is ongeveer twee keer zo hoog als de hoogste omringende gebouwen, die op zich al nauwelijks onderdoen voor de hoogste wolkenkrabbers van New York. Evenzo moet de in de woestijn gebouwde toren van Babel grote indruk hebben gemaakt. In de vroege oertijd, toen ‘op de hele aarde één enkele taal werd gesproken’, trokken de mensen volgens Genesis naar het oosten. Daar, ‘in de vlakte’, bouwden ze ‘een toren die tot in de hemel reikt’. Een daad van menselijke overmoed: ‘Dat zal ons beroemd maken,’ aldus de bouwers die kennelijk dachten de goden in de hemel te kunnen bereiken. God bedacht dat ze hun energie beter konden steken in het bevolken van de aarde en dreef ze uiteen. Ze lieten de toren verlaten achter en begonnen verschillende talen te spreken.

Het verhaal van de Toren van Babel heeft waarschijnlijk een basis bij de Soemeriërs. Die bouwden al ruim vijfduizend jaar geleden in de vlakke Arabische woestijn kunstmatige verhogingen met daarop een tempel. Een zeer oud, ten dele bewaard voorbeeld, is de Witte Tempel in Uruk, het Iraakse Warka en de stad waar Gilgamesj later heerser zou worden. Die tempel is daar nog herkenbaar als een verhoging die boven de woestijn uitsteekt, met erboven dichter bij de hemel de tempel voor de godheid. Het is de tijd waarin in Uruk en omgeving de eerste kleitabletten werden beschreven, met in de beginperiode een beeldschrift. Het was daarom bijzonder een van deze eerste beschreven kleitabletten te kunnen vasthouden met daarop de afbeelding van een vergelijkbare verhoging. Het was het teken ‘ab’ met de betekenis van ‘tempel’. Tempels werden als een soort huis beschouwd, met in dat geval een god als bewoner. Het is misschien wel de oudste afbeelding van een bouwwerk dat mogelijk op de toren van Babel lijkt.

Kort erop verschenen in een heel andere taal in Egypte de eerste hiërogliefen, wat bij de onderlinge contacten voor het eerst zichtbaar maakte dat de mensen verschillende talen spraken. Volgens Genesis trokken de eerste mensen in oostelijke richting naar de plek waar ze de toren van Babel bouwden. Mogelijk bestonden er in die tijd nog oude mondelinge overleveringen over vroege mensen die in oostelijke richting trekkend in dit woestijngebied aankwamen, en is die afkomst opgenomen in het verhaal. Het zou kunnen betekenen dat het paradijs ten westen van de omgeving van Warka gezocht moet worden.

Dat de mensen met deze hoogbouw God zouden tarten, past bij de stijl van het begin van Genesis, waarin de eerste mensen hun grenzen aftasten. De menselijke drang om naar de hemel te reiken, is op weinig plekken op aarde zo goed te ervaren als hier in de Burj Khalifa. Eenmaal binnen word ik in de lift in korte tijd versneld naar 36 kilometer per uur en sta in ongeveer een minuut op de 124e verdieping, twee etages boven het hoogste restaurant ter wereld. Het buitenplatform biedt een groots uitzicht over de woestijn rond Dubai en op de Perzische Golf. Als je bij de rand staat, kun je langs de gevel recht omlaag in de duizelingwekkende diepte kijken waar zelfs daken van andere wolkenkrabbers een stuk lager liggen. In 2011 verordende de grootmoefti van Dubai, de lokale geestelijke leider, dat bewoners vanaf de 80e etage hun gebedstijd twee minuten moeten aanpassen, omdat ze de zon op een wezenlijk ander tijdstip achter de horizon zien dan de gebedsaankondiger beneden. De bouwers hadden de grens van de religieuze voorschriften overschreden.

(…)

In het oude centrum staat een fort uit 1787 van een voormalig lokaal heerser met binnen wat informatie over opgravingen in de regio. Bij Umm Suqeim blijken vondsten uit circa 3000 voor Chr. gedaan te zijn. De bewoners zagen daar enkele eeuwen later mogelijk de schepen voorbij trekken van Gilgamesj, die op expeditie naar het paradijs ging. Dubai ligt namelijk in de buurt van het punt waar de Perzische Golf versmalt, om daarna via de Golf van Oman uit te monden in de Arabische Zee en de Indische Oceaan. Vanuit het hart van Mesopotamië was het de enige doorgang naar open zee. De bouwers van het Atlantis The Palm Hotel lieten zich mede inspireren door het verhaal van Gilgamesj toen ze met veel fantasie hun Disneyversie van een in de aquaria verzonken ruïne schiepen. De naam van Atlantis die ze ermee verbonden, heeft niets met Gilgamesj van doen, maar is goed voor de commercie.

Verder verleden

Sinds kort gaat het verleden nog veel verder terug. In 2011 werd bekendgemaakt dat in Jebel Faya, enkele tientallen kilometers landinwaarts van het stadscentrum, circa 95.000 tot 130.000 jaar oude stenen werktuigen zijn gevonden van een type dat destijds in Afrika werd gebruikt. Samen met enkele schedels uit Israël behoren deze werktuigen uit Dubai tot de vroegste sporen van de moderne mens buiten Afrika.

In Mesopotamië bestonden zeer oude verhalen over de ligging van het paradijs, en er zijn resten van Uruk, de stad vanwaaruit Gilgamesj zijn zoektocht naar het paradijs begon. Verder ligt er het Ur van Abraham, de aartsvader die mogelijk vanwege de gebruikte Mesopotamische bronnen in Genesis opduikt.

~ Tom Buijtendorp

Boek: Het ware paradijs – Tom Buijtendorp

Bekijk dit boek bij: