Ooit waren grote delen van Europa bedekt met hoogveen. Daar is nog maar een fractie van over. Tegenwoordig zijn de meeste hoogvenen onderdeel van beschermde natuurgebieden waar zeldzame planten en dieren voorkomen, en zijn ze belangrijk als opslagplaats van koolstof. Maar hoogvenen vertellen óók fascinerende verhalen over mens, geweld en geloof. Een internationaal team van archeologen en aardwetenschappers heeft honderden menselijke overblijfselen uit Europese moerassen onderzocht. Dit leidt tot nieuwe inzichten in ons verleden.
Vanaf de prehistorie tot in de vroeg-moderne tijd, zeker 7000 jaar lang, vormden hoogvenen opvallend vaak een laatste rustplaats. Sommige veenlijken zijn beroemd vanwege hun goede bewaring, zoals het meisje van Yde. Ze geven een snapshot van leven in het verre verleden. De meeste van deze personen zijn vermoord, vermoedelijk als offer aan hogere machten. Zij vormen echter maar een fractie van een veel grotere groep aan vondsten.
Dr Roy van Beek van Wageningen University & Research:
“Hoewel de meeste hoogvenen al in een ver verleden zijn afgegraven, is door een combinatie van aardwetenschappelijk en archeologisch onderzoek nog goed te achterhalen waar ze lagen en welke rol ze speelden in de toenmalige samenleving. […] Letterlijk duizenden mensen hebben hun laatste rustplaats in hoogvenen gevonden, waarna ze pas in recente tijd weer zijn ontdekt bij turfwinning. De exceptioneel goed bewaarde vondsten zijn maar een klein puzzelstukje in een veel groter verhaal.”
Grootschalig overzichtsbeeld
Van Beek en een team van Nederlandse, Zweedse en Estse onderzoekers maakten een grootschalige inventarisatie en analyse van menselijke resten uit hoogvenen in diverse Europese landen. Hun studie, gepubliceerd in tijdschrift Antiquity, onderzocht meer dan 1000 individuen gevonden op 266 locaties. Dit leidde voor het eerst tot een grootschalig overzichtsbeeld.
‘Het nieuwe onderzoek toont aan dat de sterke nadruk op de kleine groep goed bewaarde veenmummies een vertekend beeld oplevert,’ aldus Van Beek. ‘Alle drie de categorieën leveren waardevolle informatie, en door ze te combineren ontstaan een heel nieuw beeld.’
Trends door de tijd en mogelijke motieven
Uit het onderzoek blijkt dat de verschillende soorten veenlijken onderdeel zijn van millennia-oude tradities. Een eerste opvallende concentratie van vondsten zien we al vanaf 5000 voor Christus in het zuiden van Scandinavië. Daarna verschijnen geleidelijk ook veenlijken in andere delen van Noord-Europa. De jongste vondsten tonen aan dat de tradities bleven voortbestaan tot in de Middeleeuwen en zelfs de vroeg-moderne tijd.
Diverse vondsten geven aanwijzingen dat er vaak geweld werd gebruikt. Lichamen werden dan waarschijnlijk bewust achtergelaten in het moeras. Het kan om rituele offers gaan, geëxecuteerde misdadigers, of slachtoffers van misdrijven. Archeologisch is het vaak moeilijk om deze motieven van elkaar te onderscheiden. Ook zijn er verschillende aanwijzingen voor ongelukken of zelfmoorden.
Hoogvenen als hotspots
Sommige hoogvenen waren hotspots voor veenlijken: moerassen waar de overblijfselen van meerdere mensen zijn gevonden. Zo zijn er in Scandinavië gevallen bekend waar in één keer meerdere slachtoffers van oorlogsvoering in een moeras werden achtergelaten. Andere hoogvenen werden steeds opnieuw gebruikt. Vaak werden de menselijke resten dan vergezeld van voorwerpen, waarschijnlijk rituele offers.
Al met al ontstaat een beeld van eeuwenoude tradities, die uiteenlopende verhalen vertellen over menselijke thema’s als geweld en religie. Daarmee zijn hoogvenen niet alleen belangrijk vanwege hun natuurwaarden, maar ook als bijzonder archief van ons verleden.
