Het bloed van een boer
Dit waren geen loze woorden. Tegen het eind van de maand had Poerisjkevitsj zich aangesloten bij een ontluikende samenzwering van hooggeplaatste personen, waarin vorst Felix Joesoepov eerste viool speelde (maar niet per se degene was die het denkwerk verrichtte), om Raspoetin te vermoorden. Joesoepov, een dandy die in Oxford had gestudeerd, was enig erfgenaam van misschien wel het grootste familiefortuin in Rusland, volgens de meeste schattingen groter dan dat van de Romanovs. Hij was getrouwd met een nicht van de tsaar, vorstin Irina. Joesoepovs moeder, vorstin Zinaïda, ging vertrouwelijk om met Romanovgrootvorsten en het gezin van de tsaar zelf, en was tegelijk goed bevriend met de vrouw van Doemavoorzitter Michail Rodzjanko. De man van Zinaïda, als graaf zelf ook van hoge komaf, was in 1915 door de tsaar ontslagen uit zijn functie als gouverneur-generaal van Moskou. Dat hij in ongenade was gevallen, weet zij aan Raspoetin en tsarina Alexandra. Haar venijnige roddels waren een belangrijke bron voor de bezetenheid waarmee men in Petrograds hogere kringen over ‘duistere krachten’ sprak. Vorstin Zinaïda had haar zoon uitdrukkelijk geïnstrueerd om Rodzjanko en de Doema te ‘onderhouden’ over Raspoetin. Een van haar andere bekeerlingen was grootvorst Dmitri Pavlovitsj Romanov, een volle neef van de tsaar, die een van de voormannen in het moordcomplot zou worden.
Het complot Poerisjkevitsj-Joesoepov was niet de eerste in zijn soort. Aleksej Chvostov, in september 1915 op aanbeveling van Raspoetin benoemd tot minister van Binnenlandse Zaken, had zich al een maand later tegen zijn weldoener gekeerd. Hij had aan kolonel Michail Komissarov, een officier van de geheime dienst en hoofd van Raspoetins beveiliging, tweehonderdduizend roebel beloofd als hij de man zou vermoorden die hij in opdracht van de tsaar diende te beschermen en die Chvostov bovendien zijn baan had gegeven. Hoe weinig plausibel deze affaire ook klinkt, het was niettemin een feit dat kolonel Komissarov diverse soorten gif op Raspoetins katten had uitgeprobeerd (Chvostov van zijn kant had liever dat de boer werd gewurgd). Geruchten over dit bizarre complot lekten uit naar de pers en leidden tot Chvostovs val toen de tsaar ze ter ore waren gekomen.
‘Raspoetin moest dood’
In 1916 hing het als een koorts in de lucht: Raspoetin moest dood. Zelf ontving Raspoetin doodsbedreigingen over de post, en hij werd bij verschillende gelegenheden fysiek aangevallen. De koorts was zo besmettelijk dat het zich tot ver buiten Rusland verspreidde. Na het mislukken van zijn eigen complot probeerde Chvostov het met de rekrutering van Sergej Troefanov (in het Westen bekend als ‘Monnik Iliodor’). Hij was Raspoetins voormalige geldschieter binnen de Orthodoxe Kerk, een uit zijn ambt ontzette priestermonnik die op dat moment in Noorwegen woonde. Van Troefanov werd aangenomen dat hij de moordpoging op Raspoetin in juli 1914 in Pokrovskoje had bekokstoofd. Een vrouw had hem daar in de onderbuik gestoken, terwijl ze gilde: ‘Ik heb de antichrist vermoord!’ Maar Raspoetin had het er op een of andere manier levend vanaf gebracht. Hoewel Troefanov dit keer weigerde zich te bezondigen aan moord, voegde hij wel een nieuwe dimensie toe aan de lastercampagne: hij reisde af naar Amerika en verkocht daar voor 25.000 dollar een sappig verhaal (‘Raspoetin: de heilige duivel van Rusland’) aan Metropolitan Magazine, een voorpaginaverhaal dat als een bom moest inslaan en een zomer lang in advertenties werd aangekondigd. Maar voor het in de kiosken lag, had het Russische consulaat in New York het verhaal de kop ingedrukt. Hierop diende Troefanov een schadeklacht in tegen de Russische regering: en zo kon het gebeuren dat in november 1916, net toen Miljoekov en Poerisjkevitsj in Petrograd de Doema flink opstookten tegen Raspoetin, Troefanov, uitgerekend in een New Yorkse rechtszaal, publiekelijk getuigde dat Grigori Raspoetin
‘sterk pro-Duits is en zo’n overwicht heeft over de tsarina dat hij haar invloed tegen de geallieerden weet aan te wenden (…) hij smeedt nu plannen om een afzonderlijke vrede tot stand te brengen’
Britse agenten in New York luisterden aandachtig naar wat Troefanov te zeggen had. Na zijn getuigenis werd hij ontboden bij het Britse Consulaat voor een officiële nabespreking. Nu er weinig hoop restte op een doorbraak aan het westerse front – 1916 was het jaar van het zinloze bloedvergieten bij Verdun en aan de Somme – groeide in Londen de angst dat Rusland zijn bondgenoten in de steek zou laten en naar een afzonderlijke vrede met Duitsland hengelde. Om de Russen een hart onder de riem te steken, en op speciaal verzoek van tsaar Nicolaas II, zond de stuntelende liberale regering van premier Asquith in juni zijn meest prestigieuze vertegenwoordiger, veldmaarschalk Kitchener, naar Rusland, met als enige resultaat dat het schip onderweg op een Duitse mijn liep en de veldmaarschalk daarbij omkwam. In het najaar van 1916 werd elke flard aan informatie door Britse diplomaten, spionnen en kabinetsleden geïnterpreteerd als de zoveelste aanwijzing dat de bodem onder de Russische oorlogsinspanning aan het wegvallen was.
‘de Duitsgezinde invloeden door recente veranderingen aanzienlijk zijn versterkt. Onze vrienden zijn één voor één verdwenen, en er is nu niemand meer met enige invloed in de Russische bureaucratie (…) die dit land welgezind is.’
De meest lasterlijke aantijging tegen Raspoetin, dat hij een Duitse spion zou zijn, was onwaar. Maar er zat genoeg waarheid in de geruchten over zijn buitensporige politieke invloed om zijn vijanden te sterken in hun moordplannen. Het was in feite Raspoetin die, samen met de tsarina, tsaar Nicolaas II in augustus 1915 overhaalde om het bevel van de Russische troepen op zich te nemen; die in februari 1916, alweer samen met de tsarina, de benoeming regelde tot premier van Boris Stürmer, een oudere, gepensioneerde, bijna zeventigjarige politieke onbenul. Het was Raspoetin die de tsaar in juli van dat jaar overhaalde zijn oudgediende minister van Buitenlandse Zaken, Sergej Sazonov, te ontslaan; en die in september de aanstelling doordrukte van Protopopov, ook al had deze laatste de reputatie labiel en wellicht krankzinnig te zijn (Protopopov had in zijn militaire jaren syfilis opgelopen, wat geleidelijk zijn geestelijke evenwicht aantastte). Dit politiek zo schadelijke ‘ministeriële haasje-over’ was niet alleen aan Raspoetins adviezen te wijten. De tsaar nam nog altijd in alles de eindbeslissing en ging diverse keren tegen het advies van zijn boerenraadsheer in. Maar Raspoetin had ontegenzeggelijk invloed op de tsarina. Met de tsaar aan het front, die voor politieke zaken in de hoofdstad op het advies van zijn vrouw afging, kan men stellen dat Raspoetin gedurende een kritieke periode in de Eerste Wereldoorlog ‘de op twee na machtigste man in Rusland’ was.
Tegen november 1916 was het in Petrograd een publiek geheim dat er plannen in voorbereiding waren om Raspoetin te vermoorden. Samuel Hoare, hoofd van de Britse Inlichtingendienst, de Secret Intelligence Service (SIS) in de stad, herinnerde zich later dat Poerisjkevitsj hem had verteld dat ‘hij [Raspoetin] zou liquideren’. Poerisjkevitsj noch Joesoepov waren discreet. Beiden bespraken hun plannen openlijk met familie en vrienden, misschien om zichzelf gerust te stellen dat ze er goed aan deden. Voor zover bekend keurde niemand het feitelijk af, met de gedeeltelijke uitzondering van Joesoepovs vrouw Irina, die toen ze op vakantie op de Krim hoorde van het complot, haar echtgenoot waarschuwde dat hij ‘zijn neus niet in dit smerige zaakje moest steken’. Er zijn aanwijzingen dat ene Oswald Rayner, een Britse SIS-officier die Joesoepov sinds zijn Oxfordjaren had gekend, in het complot zat of dit in ieder geval van dichtbij volgde, aangezien zo veel Britse regeringsfunctionarissen van Raspoetin af wilden. Joesoepov zelf legde de redenering van de samenzweerders als volgt uit:
‘tsarina Alexandra is voor haar geestelijke evenwicht volledig van Raspoetin afhankelijk: zo gauw hij weg is stort ze in. En zodra [de tsaar] van de invloed van zijn vrouw en Raspoetin is bevrijd, wordt alles anders: hij zal in een goede, constitutionele monarch veranderen.’
En zich vermoedelijk weer volledig inzetten om de oorlog te winnen.
De moord
De gekozen moordlocatie, Joesoepovs grandioze paleis aan de Mojka (huisnummers 92-94), had zijn eigen nadelen. Er vrijwel recht tegenover, aan de overkant van de gracht, op minder dan vijftig meter afstand, lagen het ministerie van Binnenlandse Zaken met daarnaast het politiebureau. Het betekende dat eventuele pistoolschoten ongewenst de aandacht van de politie zouden trekken. En Joesoepovs paleis was een van de mooist ingerichte in heel Rusland, tot op heden een trekpleister voor toeristen die zich vergapen aan wat resteert van de eens zo luisterrijke schatten. Zijn woning was daarom ook vergeven van de lakeien die mogelijk getuige zouden zijn. Terwijl de hoge rangen van Joesoepov en de Romanov die in het complot zat elke toekomstige getuige konden afschrikken, wilde Poerisjkevitsj geen risico nemen: hij stond erop dat Joesoepov het huispersoneel vrijaf gaf, zodat alleen nog twee bewakers dienst hadden. Om minder risico te lopen, had Joesoepov gekozen voor een gewelfde provisiekamer in de kelder van het paleis, met dikke muren die het geluid van eventuele pistoolschoten zouden dempen. Dronk Raspoetin genoeg van de vergiftigde madera, dan zou uiteraard niemand iets te horen krijgen.
Die bewuste avond begon Joesoepov tegen middernacht het plaats delict in te richten. Nog voor ze naar huis waren gestuurd, hadden bedienden gebak en wijn neergezet. Een door Poerisjkevitsj ingehuurde dokter, Lazavert geheten, besprenkelde het gebak met cyanidekristallen en wachtte tot het allerlaatst met het vergiftigen van de wijn. Om half een reed de dokter vorst Joesoepov tot bij de achteringang van Raspoetins huis op de Gorochovaja Straat, waar ze hem piekfijn uitgedost en naar goedkope zeep ruikend aantroffen. Blijkbaar was hij erin getuind met vorstin Irina, want zo ‘schoon en keurig’ had Joesoepov de grondig geboende Raspoetin nog nooit meegemaakt. Tot nog toe verliep het plan perfect.
Toen Joesoepov via een achterdeur zijn gast voorging naar de gewelfde provisiekamer beneden in het Mojkapaleis, en er van boven vage flarden te horen waren van een grammofoon die ‘Yankee Doodle Dandy’ speelde, toonde Raspoetin geen spoor van achterdocht. Ook sloeg hij het voorstel van Joesoepov niet af om tijdens het wachten een drankje te nemen (de boer had een voorliefde voor madera, een die alleen werd overtroffen door zijn voorliefde voor dames uit hogere kringen). Maar Raspoetin weigerde van het gebak te proeven, en veel van het gif was uit de wijn verdampt. Op wat kreunen na was er geen teken dat de cyanide enig effect had. Vanaf twee uur lopen de getuigenissen van de hoofdrolspelers uiteen, wat voedsel gaf aan een ware industrie van theorieën en fabeltjes. Wat we alleen zeker weten is dat tussen twee en zes uur ’s nachts Raspoetins lichaam werd geraakt door twee kogels; dat hij ook in het bovenlijf is gestoken; dat vleeswonden op zijn gezicht en bovenlichaam suggereren dat hij geslagen is; en dat een derde schot door Raspoetins voorhoofd hem op slag doodde. (Anders dan de hardnekkige mythe wil (namelijk dat Raspoetin nog leefde toen hij in het ijskoude rivierwater werd geworpen), toonde de lijkschouwing alleen aan dat hij wat water in zijn longen had, wat niets te betekenen heeft. Het is vrijwel zeker dat het schot door zijn hoofd hem fataal is geworden.)
Wat de hoofdpersonen ook precies gedaan hebben, het staat buiten kijf dat de moord op Grigori Raspoetin met voorbedachten rade is gepleegd; dat hooggeboren Russische edellieden betrokken waren bij het moordcomplot, onder wie vorst Joesoepov en grootvorst Dmitri Pavlovitsj; en dat deze voor het autocratische regime in Rusland zo typerende omstandigheid ervoor zorgde dat de misdaad ondanks een diepgravend onderzoek nooit iemand ten laste is gelegd (al werd Joesoepov wel weggestuurd uit Petrograd en Dmitri Pavlovitsj verbannen naar een militaire post in Perzië). De moordenaars werden niet vervolgd of opgehangen, verre van dat: ze werden in Petrograds hogere kringen als helden bewierookt, want ze hadden de stinkende boerensatyr omgelegd wiens machinaties de monarchie in diskrediet brachten. Nu zou de tsaar vast en zeker bij zinnen komen, zo geloofden de bewoners van liberaal Rusland, nu zou hij naar hun eigen verlichte raad luisteren en niet naar de verdorven Raspoetin.
Het begin van het einde
