Jörg Morré
‘Barbarossa’: de overval op de Sovjet-Unie
De Duitse inval in de Sovjet-Unie op 22 juni 1941 was een doelgerichte veroveringsoorlog. De nationaal-socialistische regering van Adolf Hitler wilde bodemschatten en landbouwgronden in het gehele Europese deel van de Sovjet-Unie annexeren. Een jaar eerder had Hitler zijn Wehrmacht de vraag voorgelegd in hoeverre een veldtocht tegen de Sovjet-Unie succesvol kon worden uitgevoerd. In de Duitse plannen werd het Rode Leger ingeschat als een zwakke tegenstander die met een snelle militaire actie à la de ‘Blitzkrieg’ in de meidagen van 1940 op de knieën moest worden gebracht.
Op 18 december 1940 werd op bevel van Hitler de geheime militaire operatie Unternehmen Barbarossa uitgewerkt. Men ging ervan uit dat het Duitse leger vóór het begin van de winter van ’41 het Europese deel van de Sovjet-Unie zou hebben veroverd. Parallel aan de militaire strategie moesten diverse Duitse ministeries plannen ontwikkelen voor het plunderen van de Sovjet-economie, naast de vernietiging van staat, maatschappij en cultuur.
Hitlers bevel zette een grootschalig en misdadig plan in gang. Een uithongeringsplan moest leiden tot ontvolking van het bezette gebied. De bevolking moest grotendeels omkomen van honger of worden verdreven richting het oosten. Landbouwgronden moesten beschikbaar komen voor Duitse boeren en de bezette gebieden ingericht volgens de nationaalsocialistische leer (‘Lebensraum’). De plannenmakers calculeerden cynisch de dood van 30 miljoen Sovjet-burgers. Een klein deel van de bevolking moest in leven blijven voor het verrichten van dwangarbeid. Tijdens de veldtocht, die hooguit vier maanden zou duren, moest de Wehrmacht zich vooral voeden met wat ter plekke aan voedsel aanwezig was.
Het Duitse opperbevel was zich ervan bewust dat deze oorlog buiten de internationale rechtsorde zou vallen. Eind maart 1941 bracht Hitler zijn generaals van zijn bedoelingen op de hoogte, waarbij hij sprak over een strijd tussen verschillende Weltanschauungen:
‘We moeten anders omgaan met het begrip kameraadschap onder militairen. De communist is vooraf geen kameraad en achteraf ook niet. Het gaat hier om de vernietiging van een ideologie.’
‘Vernichtung durch Arbeit’
Tachtig jaar later weten we dat de oorlog tussen Duitsland en de Sovjet-Unie een totaal andere afloop had, die voor veel Duitse soldaten en hun families een debacle werd. Ongeveer 2,74 miljoen Duitse soldaten – de helft van alle tijdens de Tweede Wereldoorlog gesneuvelde Duitse militairen – verloren het leven aan het oostfront. Een half miljoen Duitse militairen keerde niet terug uit Russische krijgsgevangenschap. Tot op vandaag wordt volgens een ruwe schatting nog altijd een miljoen Duitse soldaten in Oost-Europa vermist.
Maar ook vanuit Russisch standpunt bezien is er nog steeds veel te betreuren. De Sovjet-Unie verloor in de Tweede Wereldoorlog rond de 27 miljoen mensen. Het Rode Leger telde rond de 8,4 miljoen gesneuvelde militairen. Daarnaast stierven nog zo’n 3,3 miljoen soldaten van het Rode Leger in Duitse krijgsgevangenschap, omdat ze niet werden verzorgd. Het opperbevel van het leger liet hen werken in de oorlogsindustrie totdat ze er letterlijk bij neervielen: het principe ‘Vernichting durch Arbeit’, dat ook van toepassing was in de concentratiekampen. Veel Sovjet-soldaten kwamen in concentratiekampen terecht. Deze eclatante schending van het oorlogsrecht was diep geworteld in de nationaal-socialistische ideologie.
Voorts was de leiding van het Rode Leger meedogenloos tegenover haar eigen soldaten, die desondanks met de moed der wanhoop vochten. Mede daardoor kreeg het Rode Leger het begin december ’41 toch voor elkaar het Duitse leger voor Moskou een halt toe te roepen. Het duurde nog twee lange jaren voordat de oorlog in Oost-Europa ten einde was. Aan Duitse zijde werd tot het laatst toe vastgehouden aan de ‘Endsieg’.
Onder de 27 miljoen Sovjetdoden waren 15 tot 16 miljoen burgers. Over de exacte aantallen wordt door wetenschappers tot op heden gediscussieerd. In de socialistische geschiedschrijving is sprake van ‘de vreedzame Sovjet-burger’. Dat klopt, deze burgers namen niet deel aan oorlogshandelingen, maar werden vermoord door de Duitse veroveraar.
Ontmanteling van het Volkenrecht
In de oorlog tegen de Sovjet-Unie had het Duitse opperbevel zijn soldaten een vrijbrief gegeven voor de uitvoering van hun taken tijdens de oorlogvoering of als bezettende macht. Als Sovjet-burgers omkwamen had dat voor de betrokken Duitse soldaten geen strafrechtelijke gevolgen; een systematische ontmanteling van het Volkenrecht. Alles was toegestaan als dat het doel van de bezetter (lees: de Wehrmacht) diende. Bij de Duitse soldaten werd de angst over lijfsbehoud handig gebruikt om hen tegen Russische burgers op te hitsen.
De Sovjetleiding riep de bevolking op tot een onverbiddelijke partizanenoorlog, die door de Wehrmacht werd beantwoord met vergeldingsacties die buiten alle proporties waren; alles was in principe geoorloofd. De veroverde gebieden moesten immers beschikbaar komen voor Duitse nederzettingen zonder de oorspronkelijke bewoners. Stalingrad werd volgens dezelfde logica belegerd: bijna een miljoen Russische burgers verloren het leven door bombardementen, verhongering of bevriezing.
In de achterhoede van de Wehrmacht werkten SS- en SD-eenheden nauw met de Wehrmacht samen om Hitlers ideologie van Weltanschauung in de praktijk te brengen. Tijdens de overval op Polen hadden deze speciale eenheden al een belangrijke rol gespeeld door op uiterst gewelddadige wijze verzet de kop in te drukken.
Een prominent voorbeeld is de moordpartij bij Babi Jar: in september 1941 werd in twee dagen tijds in een ravijn bij Kiev (Oekraïne) de Joodse bevolking – rond de 33.800 mannen, vrouwen en kinderen – doodgeschoten door het Sonderkommando 4a als vergeldingsmaatregel. Eenheden van het zesde leger waren betrokken bij de uitvoering. Babi Jar was een van de talrijke georganiseerde massamoorden op de burgerbevolking van de Sovjet-Unie. Het ging hierbij niet om het beschermen van de bezettende militaire macht, maar om volkenmoord.
Tentoonstelling
In het naoorlogse Duitsland heeft het tientallen jaren geduurd voor de gebeurtenissen tijdens de oorlog tussen Duitsland en de Sovjet-Unie systematisch werden onderzocht en gedocumenteerd. In 1991, 50 jaar na dato, probeerde de stichting ‘Topographie des Terrors’ met een tentoonstelling onder de titel ‘De oorlog tegen de Sovjet-Unie’ te laten zien wat zich in Oost-Europa had afgespeeld. Vier jaar later nam het Hamburger Institut für Sozialforschung het initiatief tot verder onderzoek. Beide initiatieven leidden in Duitsland tot heftige discussie, omdat veel voormalige soldaten van de Wehrmacht zich als moordenaars voelden weggezet.
De omstreden tentoonstelling heeft tegelijkertijd echter bijgedragen tot de oprichting van een permanente Duits-Russische tentoonstelling in het museum Berlin-Karlshorst. Dit voormalige militaire Sovjet-museum is de plek waar de Wehrmacht de onvoorwaardelijke capitulatie heeft ondertekend. De expositie was het startpunt voor verder onderzoek naar de overval op de Sovjet-Unie en leidde tot een beter begrip tussen Duitsland en Rusland. Het is daarom belangrijk dat we ons met dit onderwerp blijven bezighouden. Kennis van elkaars verleden leidt ontegenzeggelijk tot meer begrip voor elkaar in het heden.
