Nederland dankt ziektekostenstelsel aan rijkskanselier Bismarck

De manier waarop Nederlanders zijn verzekerd tegen ziektekosten is te danken aan de Duitse rijkskanselier Otto von Bismarck (1815-1898). Later is er natuurlijk nog heel wat aan gesleuteld, maar het fundament waarop het Nederlandse ziektekostenstelsel ook anno 2025 nog rust, legde Bismarck met een in 1883 door het Duitse parlement aangenomen wet.

‘IJzeren kanselier’ Otto Eduard Leopold von Bismarck-Schönhausen slaagde er in 1871 in uit een kleine dertig staten, staatjes, prins- en hertogdommen één Duits (keizer)rijk te smeden. Socialisten en andere radicale vernieuwers beschouwde de conservatieve politicus als het grootste gevaar voor zijn staatkundige schepping. Daarom kwam hij in 1878 met de Socialistenwet (officieel: Gesetz gegen die gemeingefährlichen Bestrebungen der Sozialdemokratie). Socialistische verenigingen, vergaderingen en drukwerk die mikten op ingrijpende maatschappelijke veranderingen werden verboden. Op grond van deze wetgeving belandden zeker 1.500 mensen achter de tralies.

Daarbij had Bismarck wel één probleem. Gezien hun parlementaire onschendbaarheid kon hij de sociaaldemocratische leden van de Reichstag niet aanpakken. Zij mochten ook deelnemen aan verkiezingen. Om hen de wind uit de zeilen te nemen bedacht Bismarck een wet die hij op 15 juni 1883 door de Rijksdag loodste: Gesetz Betreffend die Krankenversicherung der Arbeiter (ziektekostenverzekering voor arbeiders).

Al eeuwen bestonden in Duitsland en elders in Europa particuliere initiatieven om mensen tegen ziekte te beschermen, en er bestonden ook onderlinge kassen (ziekenfondsen) die zich bezighielden met de financiële kant van de gezondheidszorg. Maar wat Bismarck in 1883 deed, was nog niet eerder vertoond. Hij kwam met een nationaal ziektekostenstelsel onder de vleugels van de staat, dat wil zeggen dat de Duitse staat de belangrijkste regels bepaalde. De uitvoering werd echter overgelaten aan particuliere fondsen en zorgverleners.

Verplichte deelname

Een kernpunt van Bismarcks wet was dat steeds meer Duitsers (het begon in 1884 met tien procent van de bevolking) werden verplicht tot deelname aan het ziektekostenstelsel. Even belangrijk was de bepaling dat de kosten voor het stelsel van ziektekostenverzekering moesten worden opgebracht door werkgevers en werknemers samen. Dat woog zwaar, want eerder waren veel arbeiders onverzekerd omdat ze de premie voor vrijwillige deelname aan een ziektekas niet konden betalen. Werklozen vielen in Bismarcks oorspronkelijke wet overigens nog buiten de boot.

In Nederland werd eind negentiende, begin twintigste eeuw flink gedebatteerd over het ziektekostenstelsel hier. Ook Nederland kende tal van particuliere fondsen, maar geen rol voor de staat. Kon en moest dat niet anders? De politiek kwam er niet uit, al was het maar omdat diverse initiatieven doodliepen doordat kabinetten en coalities elkaar afwisselden.

Tweede Wereldoorlog

Maar toen kwam de Tweede Wereldoorlog en de bezetting van tal van landen door Duitse troepen. In Nederland doorbrak de bezetter de vooroorlogse patstelling. Dat gebeurde met het oog op inschakeling van de Nederlandse economie bij de Duitse. Op grond van het Ziekenfondsenbesluit van 1 november 1941 werd een verplichte ziektekostenverzekering ingevoerd. De voornaamste kenmerken daarvan waren rechtstreeks ontleend aan Bismarcks wet uit 1883. Daarmee kwam een einde aan de slepende discussie of de staat wel of niet een rol mocht en moest spelen in de zorg. Werkende Nederlanders met een inkomen onder een door de overheid bepaalde grens werden verplicht zich bij een ziekenfonds te verzekeren. De werkgever moest de helft van de premie opbrengen.

Succes

Het Bismarck-model van ziektekostenverzekering werd in diverse opzichten een succes. Een studie uit 2018 wees uit dat rechtstreeks aan deze wettelijke regeling kan worden toegeschreven dat het sterftecijfer onder Duitse handarbeiders tussen 1884 en 1900 daalde met 8,9 procent. Verder is opvallend dat de voornaamste kernmerken van Bismarcks geesteskind nog altijd te herkennen zijn in ziektekostenstelsels in allerlei landen, waaronder Nederland. Maar het politieke doel dat Bismarck in 1883 voor ogen had, namelijk de socialisten een halt toeroepen, werd niet bereikt. De Sozialdemokratische Partei Deutschlands (SPD) werd in 1912 de grootste fractie in het Duitse parlement.

Naast het Bismarck-model zijn er meer ziektekostenstelsels. Het bekendste is het Beveridge-model. Dat is genoemd naar de Britse econoom en liberaal politicus William Henry Beveridge (1879-1963). In 1942 kwam hij met het rapport Social Insurance and Allied Services. De in 1945 gekozen Labour-regering gebruikte het als basis voor de opbouw van de Britse welvaartsstaat. Een belangrijk onderdeel daarvan werd de National Health Service (NHS). Die NHS en alles wat er aan ziekenhuizen en andere voorzieningen bij hoort, zijn eigendom van de staat. De kosten worden niet zoals in het Bismarck-model betaald uit premies, maar door de Britse schatkist, dus uit belastingopbrengsten.

Bronnen ▼