Het Nederlandse Rampjaar van 1672 wordt dit jaar op verschillende manieren herdacht. Ook de NTR staat stil bij het 350-jarig jubileum. Aankomende vrijdag zendt de omroep de eerste aflevering uit van een zevendelige geschiedenisserie over het Rampjaar. Historicus Hans Goedkoop is als voice-over de verteller.
De NTR heeft de laatste jaren al meerdere geschiedenisseries ontwikkeld. De nieuwe serie wordt beschouwd als het vervolg op de serie over de Tachtigjarige Oorlog uit 2018, getiteld 80 Jaar Oorlog. Meerdere historici, onder wie Rampjaar-kenner Luc Panhuysen, komen in de serie aan het woord.
Tijdens het Rampjaar werd de jonge Republiek van drie kanten aangevallen door machtige vijanden. Het jaar ging de geschiedenisboekjes in met de zin: het volk was redeloos, de regering radeloos en het land reddeloos. In de televisieserie wordt uitgelegd wat er in het bijzondere jaar 1672 precies gebeurde en hoe alles zo uit de hand kon lopen. De NTR:
“In een spannende reconstructie wordt getoond en verteld hoe de basis voor het Rampjaar eigenlijk al wordt gelegd in 1648, bij de Vrede van Münster – het einde van de Tachtigjarige Oorlog. Een schitterende toekomst ligt in het verschiet voor de jonge, welvarende Republiek die Nederland dan is. Maar onder de oppervlakte borrelen al de tegenstellingen, tussen Oranjegezinden en staatsgezinden, tussen het machtige Holland en de overige gewesten en vooral tussen dat kleine zelfbewuste landje dat de wereld verovert (een ‘dikke kabouter’ volgens historicus Luc Panhuysen) en de grote landen eromheen (‘omringd door uitgehongerde reuzen’), die met leedwezen zien hoe die brutale Republiek zich verrijkt ten koste van henzelf.”
Het einde van de welvaart
In 1672 kwam het allemaal tot een kookpunt toen de Engelsen, Fransen en de bisdommen van Münster en Keulen de Republiek van drie kanten binnenvielen. Met elke stad die viel groeide de woede en de paniek onder de bevolking. De politieke leiders moesten het ontgelden. In Den Haag werden de gebroeders De Witt letterlijk aan stukken gescheurd. Het jonge land leek ten onder te gaan, maar wist zich toch op te richten en de vijanden te verslaan. Het Rampjaar luidde wel het einde van de welvaart in de zeventiende eeuw in en de Republiek. Ook keerden de Oranjes terug.
De makers van de zevendelige televisie hebben veel gebruikgemaakt van herdenkingen en re-enactments die dit jaar op tal van plaatsen plaatsvonden. Bij de serie verschijnt ook een YouTube-serie met video’s over Nederlandse steden die een rol speelden in of naar aanloop van het Rampjaar: Vestingverhalen.
Tekst bij aflevering 1: Oranje buitenspel
In de eerste aflevering gaan we terug naar 1650. Rond de wieg van Willem III hangen zwarte gordijntjes. De Oranjes rouwen om Willem II die onverwachts gestorven is aan de pokken. De dood van de 24-jarige stadhouder, een week vóór de geboorte van zijn zoon, zet de positie van het Huis van Oranje en daarmee ook de toekomst van de baby op het spel. De provincies, het machtige Holland voorop, zien hun kans schoon om de familie haar erfelijke functies te ontnemen. Ze willen bezuinigen op het leger en vrij baan geven aan de handel. Daarbij zijn de Oranjes, van oudsher illustere legerleiders en stadhouders, een sta-in-de-weg. Het Eerste Stadhouderloze Tijdperk is een feit. Maar het volk laat zich niet zo makkelijk het symbool van eendracht ontnemen en blijft om Oranje roepen.
Vrijdag 21 oktober, 22.20 uur, NPO 2
Teksten bij de andere afleveringen van de serie
Aflevering 2 (28 oktober): Vijand Engeland
Mary Stuart, de weduwe van stadhouder Willem II, voelt zich als Engelse koningsdochter ver verheven boven alles en iedereen. Maar voorlopig staan de Oranjes en de Stuarts buitenspel; aan beide kanten van het Kanaal zijn burgers aan de macht. Dat brengt de landen niet per se tot elkaar. Bij de Engelsen heerst wrevel over de succesvolle, brutale Nederlandse handel en visserij. Dat leidt tot zeeoorlogen. Woedend volk in Enkhuizen plundert het huis van de burgemeester. Regenten krijgen de schuld van de economische schade door de vijandelijkheden. Het dwingt de Republiek om stevig te investeren in een oorlogsvloot. Die weet de Engelsen uiteindelijk te verslaan. De roem van Michiel de Ruyter is gevestigd, in Engeland blijft de vernedering knagen.
Aflevering 3 (4 november): Wraak van de zonnekoning
De regenten onder leiding van Johan de Witt staan op het toppunt van hun macht. De elite kan zich te buiten gaan aan voor Nederland ongekende luxe, baantjes worden onderling verdeeld. Met Engeland is een officieel verdrag gesloten. Vrijwel niemand heeft oog voor de dreiging uit het zuiden. Daar is Lodewijk XIV, de Franse Zonnekoning, al maanden bezig met de voorbereidingen voor een aanval op de Republiek. Hij denkt dat hij, met een gigantische troepenovermacht en o.a. een geheime deal met Engeland, Nederland binnen korte tijd kan veroveren. Pas op het laatste moment dringt de ernst van de situatie door. Onder die druk wordt de 22-jarige Willem III alsnog tot legerleider benoemd, maar inspectie leert dat de landsverdediging sterk is verwaarloosd door bezuinigingen. Juni 1672 staat Lodewijk XIV met zijn leger en hele hofhouding aan de Rijn, klaar om bij Lobith over te steken.
Aflevering 4 (11 november): Redeloos, radeloos, reddeloos
Lodewijk XIV steekt met zijn leger de Rijn over. Zonder veel tegenstand marcheren de Franse troepen in juni 1672 door de provincies Gelderland en Utrecht. De bevolking raakt in paniek. In Amerongen pakt een groot deel van de welgestelde burgers kostbaarheden – schilderijen, meubels, zilverwerk – bij elkaar. Wie kan, vlucht naar het westen. De stad Utrecht lijkt zich nog even te willen verdedigen onder opperbevel van Willem III maar schrikt terug voor de consequenties. Zonder een schot te lossen overhandigt Utrecht de sleutels aan de Franse Zonnekoning. Nijmegen verdedigt zich wel maar wordt bestookt met meer dan 7000 bommen en granaten waarna ook die stad zich snel moet overgeven. Lodewijk laat in Frankrijk alvast triomfbogen oprichten; de Franse verovering loopt gesmeerd.
Afl. 5 (18 november): Verscheurd land
Franse troepen rukken razendsnel op; regeringscentrum Den Haag loopt gevaar. Er ligt een plan klaar om tenminste het gewest Holland te beschermen door een waterlinie. Maar het duurt weken voor dit staaltje ingenieuze watertechniek in stelling is gebracht – ook omdat de uitvoering op verzet stuit. Boeren zijn woedend dat hun land onder water komt te staan; door sabotage en opstanden proberen ze de inundatie te traineren. Ondertussen trekken Duitse bondgenoten van Lodewijk XIV, twee bisschoppen, met hun legers al plunderend door het oosten richting het noorden van het land. In Overijssel vinden ze hier en daar (katholieke) medestanders. Maar Groningen weet de geweldenaren – de bisschop uit Münster heeft niet voor niks de bijnaam Bommen Berend – te weerstaan. De leus ‘Groningen constant, behoud van het land’ wordt nog steeds met trots in het noorden gememoreerd.
Afl. 6 (25 november): Oranje slaat terug
Willem III heeft als legerleider zijn hoofdkwartier bij de waterlinie. Voorlopig wordt daarmee de snelle opmars van de Fransen gestuit. Maar de bevolking is onrustig. Regenten krijgen de schuld van de penibele toestand waarin het land verkeert. Valse nieuwsberichten en pamfletten zwepen de emoties tot grote hoogte. Er vinden aanslagen plaats op Johan en Cornelis de Witt, de roep om een sterke leider zwelt aan. Begin juli 1672 gaan de regenten overstag; Willem III wordt benoemd tot stadhouder. Het Huis Van Oranje is daarmee in alle oude functies hersteld. Maar de rust keert nog niet terug. Een maand later loopt het proces wegens verraad tegen de gebroeders De Witt uit op een lynchpartij. En het leger van Lodewijk XIV is nog lang niet verslagen. Aan het eind van het jaar doen Franse troepen een ultieme poging om de waterlinie te slechten. Dat mislukt. Bij de terugtocht krijgt de bevolking van Zwammerdam en Bodegraven het ongenadig te verduren.
Afl. 7 (2 december): Eindelijk vrede
Na maanden van rampspoed beginnen de kansen eindelijk echt te keren. Een schoolmeester helpt bij het heroveren van Coevorden waarna de bisschop van Münster moet afdruipen. Ook de Fransen trekken zich terug. Maar dat gaat uiterst traag en vaak gepaard met gijzelingen en verwoestingen. Om de eer van Lodewijk XIV te redden wordt zelfs Maastricht nog ingenomen. Pas in 1678 volgt de Vrede van Nijmegen. De stad is dan al maanden het decor van de grootste verzameling internationale diplomaten ooit; stedelingen kijken hun ogen uit. Eindelijk laat Nederland de oorlog definitief achter zich. Huizen zijn verwoest, veel vee is weggevoerd, landerijen zijn langdurig onbruikbaar door zout water, de (kunst)handel is ingestort. Willem III wordt geëerd als ‘Redder des Vaderlands’ maar het vaderland verkeert in deplorabele staat. Zelf heeft hij nieuwe internationale ambities, zijn ultieme glorie moet nog komen…
Trailer van de televisieserie over het Rampjaar:
Boek: Rampjaar 1672. Hoe de Republiek aan de ondergang ontsnapte
